زیبایی‌شناسی منظر براساس شعر توصیفی دورۀ غزنوی، ۳۸۰ـ۴۳۲ق

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

2 کارشناس ارشد طراحی محیط، پژوهشکده بناها و بافت‌های تاریخی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری

چکیده

برای درک بهتر منظر و شناخت زیبایی‌های آن لازم است آن را از زوایای گوناگون و درعین‌حال متنوع مطالعه کنیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد که عمدۀ پژوهش‌های پیشین در باب زیبایی‌شناسی منظر، یا برگرفته از مطالعات غیرایرانی و لذا بی‌ارتباط با منابع اولیه هستند و یا به رویکردهای برآمده از سده‌های میانه و متأخرتر معطوف‌اند. این مسئله درک ما را از زیبایی منظر فرومی‌کاهد. برای مثال محدود کردن موضوع زیبایی‌شناسی منظر به جنبه‌های صرفاً آسمانی و تأکید بر زیبایی ماورایی ممکن است ادراک وجوه ملموس‌تر این مقوله را مخدوش نماید. بنابراین، شناخت زیبایی منظر ازطریق عناصر ملموس می‌تواند به فهم عمیق‌تر آن کمک نماید. شعر توصیفی فارسی در بازۀ زمانی 380ـ432ق به منظر و توصیف زیبایی‌های آن پرداخته است. بنابراین، می‌توان از آن به‌عنوان مرجعی برای پاسخ‌گویی به این پرسش بهره برد که رویکرد ایرانی به زیبایی منظر دست‌کم در آن دوره چگونه بوده است؟ برای پیشبرد تحقیق، اشعار عنصری بلخی، فرخی سیستانی و منوچهری دامغانی به‌عنوان سه شاعر دربار غزنوی بررسی شده و نمونه‌های مطالعاتی از میان آن‌ها انتخاب شده است. در ادامه تلاش شده است تا ضمن تفسیر اشعار منتخب، تصویری از منظر پیشِ رو یا منظر ذهنیِ شاعر بازسازی شود. مقایسۀ تصویرهای بازسازی‌شده و همچنین نوع ادراک و توصیف شاعران یادشده با یکدیگر، رویکردهای زیبایی‌شناسی منظر در دورۀ منتخب را آشکار می‌کند. این مطالعه که با نگاهی سوبژکتیو به زیبایی منظر در بازۀ زمانی یادشده صورت گرفته، مبین یک زیبایی‌شناسی معطوف و متمرکز بر ابعاد مادی و زمینی است‌. درعین‌حال و با وجود برخی شباهت‌ها، رویکردهای سه شاعر منتخب به زیبایی و ادراک آن تفاوت‌های چشمگیری با یکدیگر دارند. تفاوت‌ها عمدتاً ناشی از نگاه ساختارگرا و سلسله‌مراتبی عنصری در برابر رویکرد پویا و مبتنی‌بر لذت فرخی و همچنین توجه منوچهری به فرایندهای طبیعی و جاری در منظر و اهمیت بُعد زمان است.

کلیدواژه‌ها


 امامی، نصرالله. 1392. پرنیان هفت‌رنگ، تحلیلی از زندگی و شعر فرخی سیستانی با گزیدۀ اشعار. تهران: جامی.
جعفری‌ها، رضا، مجتبی انصاری، و محمدرضا بمانیان. 1395. زیبایی‌شناسی اسلامی و آموزه‌های آن در منظر شهر. اندیشۀ معماری 1 (2): 15ـ29.
جیحانی، حمیدرضا. 1393. بازیابی ساختارهای فضای بازِ طراحی‌شده در باغ‌سازی پیرامون عناصر معماری براساس شعر و متون توصیفی-داستانی فارسی سده‌های 6ـ4 هجری قمری. پایان‌نامۀ دکتری مرمت گرایش مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.
 حبیبی، امین. 1396. رویکردهای نوین در پژوهش زیبایی‌شناسی منظر. باغ نظر 14 (49): 69ـ76.
 خاتمی، محمود. 1390. پیش‌درآمد فلسفه‌ای برای هنر ایرانی. تهران: فرهنگستان هنر.
 دهخدا، علی‌اکبر. 1372. لغت‌نامۀ دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
 زرین‌کوب، عبدالحسین. 1331. منوچهری شاعر طبیعت. یغما 8 (53): 349ـ353.
 سمیعی (گیلانی)، احمد. 1375. نقدی بر وصف طبیعت در شعر غنائی فارسی (قرن‌های چهارم و پنجم هجری)، نوشـتۀ شارل هانری دوفوشه‌کور. نامۀ فرهنگستان 2 (4): 117ـ139.
ـ شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1388. صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
 صفا، ذبیح‌الله. 1369. تاریخ ادبیات در ایران، ج1. تهران: فردوسی.
 عمید، حسن. 1359. فرهنگ عمید. تهران: امیرکبیر.
 عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن ‌بن ‌احمد. 1363. دیوان عنصری بلخی. به‌ کوشش سید محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانۀ سنایی.
 فرخی سیستانی، معین‌الدین بن علی جولوغ. 1388. دیوان فرخی سیستانی. به ‌کوشش سید محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
 فروزانی، ابوالقاسم. 1387. غزنویان از پیدایش تا فروپاشی. تهران: سمت.
 قیومی بیدهندی، مهرداد. 1387. باغ‌های خراسان در تاریخ بیهقی. صفه 17 (1): 5ـ28.
 معین، محمد. 1387. فرهنگ فارسی معین. تهران: منشأ دانش.
 منصوری، سید امیر. 1383. تماشای صحرا (تأملی در زیبایی‌شناسی منظره در شعر حافظ). باغ نظر 1 (1): 71ـ84.
 منصوری، سید امیر. 1384. درآمدی بر زیبایی‌شناسی باغ ایرانی. باغ نظر 2 (3): 58ـ63.
 منوچهری دامغانی، ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد. 1390. دیوان منوچهری دامغانی. به ‌کوشش سید محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
 میثمی، جولی اسکات. 1391. تاریخ‌نگاری فارسی، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان. ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: ماهی.
 نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر بن علی. 1331. چهارمقاله. ‌تصحیح محمد قزوینی و به‌ کوشش محمد معین. تهران: ارغوان.
 de Fouchécour, Charles-Henri. 1969. La description de la nature dans la poésie lyrique persane du XIe siècle: inventaire et analyse des themes. Paris: C. Klincksieck.
Qayyoomi Bidhendi, Mehrdad. 2021. “Paradises of the Pen, A Survey of Persian Gardens in the Eleventh Century Persian Literature”. In Persian Paradises at Peril, Landscape Planning and Management in Contemporary Iran, edited. By Farzin Fardanesh and Fatemeh Farnaz Arefian, 16-42. Cham (Switzerland): Springer.