مسجد و مدرسۀ دارالاحسان سنندج: بررسی صورت اولیه و دگرگونی‌ها

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد، مطالعات معماری ایران، دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشیار، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

3 استادیار، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مسجد و مدرسۀ دارالاحسان از مهم‌ترین بناهای تاریخی سنندج است که در فاصلۀ سال‌های ۱۲۲۶ تا ۱۲۳۲ق به دستور امان‌الله‌خان اردلان والی آن زمان کردستان ساخته شد. در صورت امروزیِ آن نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد بنا در طول زمان دچار تغییراتی شده و صورت ابتدایی آن متفاوت بوده است. با وجود توجه پیوستۀ پژوهشگران به بنا، هیچ تحقیق مستقلی دربارۀ صورت اولیۀ بنا و تغییرات ایجادشده در آن انجام نشده است. بنابراین، این مقاله با بهره‌گیری از ترکیب راهبردی تاریخی با راهبرد مطالعۀ موردی، به شناسایی، تحلیل و تفسیر صورت اصیل بنا و تغییرات آن در طول زمان می‌پردازد. بدین منظور، پس از شناخت وضعیت موجود بنا، همۀ شواهد تغییر بنا با مراجعه به منابع تاریخی ازجمله گزارش‌های مرمتی، اسناد تصویری (عکس و نقشه)، متون تاریخی، کتیبه‌ها و خود بنا جمع‌آوری شد. بررسی و مقابلۀ این اطلاعات نشان می‌دهد مداخلات صورت‌گرفته در بنا و اتفاقات مرتبط با آن را می‌توان در سه بازۀ زمانی دسته‌بندی کرد. در دورۀ اول (۱۲۲۶ـ۱۲۳۲ق) بنا پس از تأسیس به‌صورت پی‌درپی دچار تغییراتی شد؛ مهم‌ترین آن‌ها تغییر جایگاه بنا به مسجدجامع شهر در سال ۱۲۲۹ق بود که بازسازی و گسترش شبستان را به دنبال داشت. در دورۀ میانی (۱۲۳۲ـ۱۳۵۱ق/ ١٣١١ش) صورت کلی بنا تغییری نکرد، اما پس از چند دهه و با بروز مشکلاتی در تولیت موقوفه‌های بنا خرابی‌هایی به‌صورت فزاینده در آن پدید آمد که به تخریب و بازسازی مناره‌ها در سال ۱۳۴۳ق انجامید. در دورۀ معاصر (۱۳۱۱ـ١٤٠١ش) بخش کوچکی در ضلع جنوبی بنا بر اثر احداث خیابان در سال ۱۳۱۱ش تخریب شد. تا سال ۱۳۱۴ش بنا در موقعیت جدیدش در کنار خیابان مرمت و سامان‌دهی شد. از آن پس تا امروز، به‌ویژه با ثبت بنا در فهرست آثار ملی در سال ۱۳۲۷ش، عمدۀ اقدامات صورت‌گرفته در جهت حفظ بنا بوده و صورت آن ثابت مانده است. در پایان، مبتنی‌بر این یافته‌ها، برخی از فرضیه‌های دانشوران پیشین ارزیابی می‌شود؛ فرضیه‌هایی دربارۀ مسجدجامع بودن بنا از ابتدا احتمال ناتمام ماندن ساخت بنا، و شباهت ساختار فضایی این بنا با مساجد بومی کردستان از این جمله‌اند.

کلیدواژه‌ها


 احمدی، قاسم. ۱۳۸۳. مرمت آثار باستانی استان کرمانشاه و کردستان. کرمانشاه: کرمانشاه.
 اردلان، خسرو بن محمد. ۲۵۳۶. لب ‌التواریخ. تهران: کانون خانوادگی اردلان.
 اردلان، سیف‌الدین. ۱۳۴۹. امان‌الله‌خان اردلان و مسجد دارالاحسان. وحید، ش. ۸۶: ۲۴۴ـ۲۵۰.
 اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. ۱۳۶۸. مرآة ‌البلدان. تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. ج۴. تهران: دانشگاه تهران.
 ایازی، برهان. ۱۳۷۱. آیینۀ سنندج. تهران: برهان ایازی.
 بی‌تا. مرکز اسناد اداره‌کل میراث فرهنگی کردستان.
 بی‌تا. مرکز اسناد وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی. پرونده‌های شمارۀ ۳۸۵۷ـ۳۸۸۴.
 بی‌نا. ۱۳۷۴. وقف‌نامۀ مسجد و مدرسۀ دارالاحسان. وقف میراث جاویدان، ش. ۱۰: ۱۱۷ـ۱۱۹.
 خادم‌زاده، محمدحسن، غلامحسین معماریان، و کامیار صلواتی. ۱۳۹۶. گونه‌شناسی تحلیلی مساجد تاریخی حوزۀ فرهنگی کردستان ایران. مطالعات معماری ایران، ش. ۱۱: ۱۰۳ـ۱۲۴.
دیوان‌بیگی، میرزا حسین‌خان. ۱۳۸۲. خاطرات دیوان‌بیگی (میرزا حسین‌خان) از سالهای ۱۲۷۵ تا ۱۳۱۷ قمری (کردستان و طهران). به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت. تهران: اساطیر.
 رضوی، محمدرضا، و سارا سلیمانی. ۱۳۸۴. در جست‌وجوی هویت شهری سنندج. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
 زارعی، محمدابراهیم. ۱۳۸۵الف. مسجد ـ مدرسۀ دارالاحسان سنندج. سنندج: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، اداره‌کل میراث فرهنگی و گردشگری استان کردستان.
 زارعی، محمدابراهیم. ۱۳۸۵ب. میراث بازیافته. سنندج: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، اداره‌کل میراث فرهنگی و گردشگری استان کردستان.
 زارعی، محمدابراهیم. ۱۳۸۶. تغییر و تحولات شهر سنندج در دوران صفوی و قاجار از دیدگاه مطالعات باستان‌شناختی. رسالۀ دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه تهران.
 زارعی، محمدابراهیم. ۱۳۹۴. گونه‌شناسی مساجد محله‌ای شهر سنندج در دورۀ قاجار. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش. ۱۹: ۱۵ـ۲۸.
 زنوری، یدالله. اسفند ۱۳۹۵. گفت‌وگوی شخصی با سید کامیار نقشبندی در اداره‌کل میراث فرهنگی استان کردستان.
 سلیم، محمدرضا ابن صوفی. ۱۳۹۲. تاریخ کردستان (۱۳۳۰ـ۱۳۴۴ق). تصحیح دل‌آرا مردوخی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
 سنندجی، میرزا شکرالله. ۱۳۶۶. تحفۀ ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان. تصحیح حشمت‌الله طبیبی. تهران: امیرکبیر.
 شریعتی، حامد. بایگانی شخصی عکس، سنندج.
 صداقت‌کیش، جمشید. ۱۳۹۰. اخبار کردستان به روایت روزنامه‌های وقایع اتفاقیه، دولت علیه ایران و ایران. تهران: توکلی.
 علی‌خان والی. بی‌تا. کتاب عکس. http://pds.lib.harvard.edu/pds/view/6665026?n=28&res=4&imagesize=1200 (دسترسی در ۲۰/۰۱/۱۳۹۶)
 قاضی، ملا محمدشریف. ۱۳۸۷. زبدة ‌التواریخ سنندجی در تاریخ کردستان. به کوشش محمدرئوف توکلی. تهران: توکلی.
 قصری، محمدکامبیز. ۱۳۸۰. سنندج دارالایاله کردستان ایران. سنندج: دانشگاه کردستان.
 کریمیان، حسن. ۱۳۷۴. مسجد دارالاحسان سنندج. وقف میراث جاویدان، ش۹: ۸۲ـ۹۱.
 گازرانی، اسعد. بایگانی شخصی عکس، سنندج.
 محسنی، ناصر. ۱۳۲۷. جغرافیای طبیعی، اقتصادی، تاریخی ، سیاسی کردستان. بروجرد: بی‌نا.
 مردوخ کردستانی، شیخ محمد. ۱۳۷۹. تاریخ مردوخ. تهران: کارنگ.
 مستوره کردستانی، ماه‌شرف. ۱۳۳۲. تاریخ اردلان. تصحیح ناصر آزادپور. کرمانشاه: بهرامی.
 مهریار، محمد، شامیل فتح‌الله یف، فرهاد فخاری تهرانی، و بهرام قدیری. ۱۳۷۸. اسناد تصویری شهرهای ایرانی دورۀ قاجار. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، دانشگاه شهید بهشتی.
 ناطق اصفهانی، محمدصادق. بی‌تا. بحر الالفاظ [نسخۀ خطی]. با شمارۀ بازیابی ۱۷۹۹۲ و شماره‌ثبت ۲۰۹۱۵۷، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
 وقایع‌نگار کردستانی، میرزا علی‌اکبر. ۱۳۷۹. جغرافیا و تاریخ کردستان (حدیقة ناصریه و مرآة ‌الظفر). تصحیح محمدرئوف توکلی. تهران: توکلی.
 Alizadeh, H. 2004. The Kurdish City of Sanandaj: An Analysis of Its Formation and Historical Development until 1930 in Journal of Kurdish Studies 5: 103-126