مدارس شهر یزد در روزگار آل‌کاکویه و اتابکان: بازشناسی معماری و فهم ماهیت مدارس بر پایۀ گزارش‌های تاریخی و شواهد محیطی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

2 کارشناس ارشد، مطالعات معماری ایران، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

با تشکیل فرمانروایی کاکوییان در منطقۀ یزد، شهر یزد که پیش از آن به «کثه» معروف بود، رونق یافت و حیات تازه‌ای را آغاز کرد که بر نحوۀ توسعه و سرنوشت آیندۀ شهر مؤثر بود. در زمان کاکوییان، آبادانیِ شهر و روستاهای تابعِ آن از سر گرفته شد. «مدرسه» یکی از گونه‌بناهای شاخصی است که مورخانِ تواریخ یزد به برپایی آن‌ها در این دوره اشاره کرده‌اند. اتابکان دنبالۀ کار کاکوییان را گرفتند و علاوه‌بر ایجاد بناها و توسعۀ زیرساخت‌های شهری، مدارسی هم ساختند. کاکوییان و اتابکان چند مدرسه و کجا و با چه هدفی و با چه ویژگی‌های کالبدی و کارکردی‌ای ساختند؟ این‌ها پرسش‌های پژوهش‌اند. هدف از پژوهش، پیگیری چیستی و کارکرد این مدارس و ویژگی‌های معماری است. روش پژوهش «تاریخی‌‌تحلیلی» است و داده‌ها با استناد به گزارش‌های تاریخی و شواهد معماری و شهری فراهم آمده است. براساس جست‌وجوهای انجام‌شده، نُه مدرسه در سده‌های پنجم تا هشتم هجری در یزد برپا شدند که بانی آن‌ها اُمرایِ کاکویی و اتابک یا نزدیکانشان بودند. برخی از این مدرسه‌ها در داخل حصار (محلۀ شهرستان) و برخی بیرون حصار یا متصل به دروازه‌ها بنا شدند. کارکرد اصلی این مدارس بیشتر آرامگاهی است و از وجه آموزشی این بناها آگاهی روشنی در دست نیست. این‌گونه ‌بناها آن‌قدر اهمیت داشتند که با گنبد شاخص و سردر بلند، گاه با دو منار، ساخته می‌شدند و در منظرۀ شهری چشمگیر بودند. بیشتر مدارس یاد‌شده از بین رفته‌اند و دربارۀ وجود آثاری از آن‌ها، مانند مدرسۀ سلطان قطب‌الدین، می‌توان حدس‌هایی زد. مدارس این دوره را می‌توان نیای مدارس سده‌هایِ بعدی، به‌ویژه مدارسِ مظفریان و تیموریان، به حساب آورد.

کلیدواژه‌ها


ابن‌حوقل، 1366. صورة ‌الأرض (ایران در صورة ‌الأرض). برگردان و توضیح جعفر شعار. چ۲. تهران: امیرکبیر.
ابن‌اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن. 1366. تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. به اهتمام محمد رمضانی. چ۲. تهران: پدیده (خاور).
اصطخری، ابواسحق ابراهیم. 1340. مسالک و ممالک. به‌ کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
افضلی، حمید. ۱۳۹۱. اتابکان یزد. تهران: پیام عدالت.
افشار، ایرج. 1352. یادگارهای یزد؛ معرفی ابنیۀ تاریخی و آثار باستانی شهر یزد. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
اقبال، عباس. ۱۳۳۸. وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی؛ از تاریخ تشکیل این سلسله تا مرگ سلطان سنجر (۴۳۳-۵۵۲). به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و یحی ذکاء. تهران: دانشگاه تهران.
آل‌داوود، سیدعلی. ۱۳۹۹. اتابکان یزد. در تارنمای مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. https://cge.org.ir/fa/article/225176/ اتابکان-یزد (دسترسی در 3 مرداد 1402).
امامی میبدی، داوود. 1401. بررسی مدارس دورۀ آل‌مظفر و تیموری یزد به ‌استناد متون تاریخی. مطالعات باستان‌شناسی پارسه 21 (6): 217ـ242.
آیتی، عبدالحسین. 1317. تاریخ یزد (آتشکده یزدان). ج1. یزد: چاپخانۀ گلبهار.
بلر، شیلا. ۱۳۹۴. نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین. ترجمۀ مهدی گلچین‌عارفی، تهران: فرهنگستان هنر.
پوپ، آرتر، و فیلیس آکرمن. ۱۳۸۷. سیری در هنر ایران. به سرپرستی سیروس پرهام. ج۴ و ۸، تهران: علمی و فرهنگی.
جعفری، جعفر بن محمد ‌بن حسن. 13۴۳. تاریخ یزد. به‌ کوشش ایرج افشار. تهران: علمی و فرهنگی.
جیهانی، ابوالقاسم‌ بن احمد. 1368. اشکال‌ العالم. برگردان علی بن عبدالسلام کاتب. با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری. مشهد: آستان قدس رضوی، شرکت به‌نشر.
حاجی‌قاسمی، کامبیز. 1376. یادگاری از گذشتۀ مدرسۀ امام خمینی یزد. مجلۀ صفه ۷ (1): 1۳۲ـ۱۴۱.
حسینی یزدی، سید رکن‌الدین. ۱۳۴۱. جامع‌ الخیرات. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
خادم‌زاده، محمدحسن، مجید علومی، و الهه الوندیان. 1387. معماری دورۀ آل‌مظفر (ایلخانی و تیموری) با نگاهی به بناهای عصر اتابکان. تهران: هم‌پا و سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
دانش‌یزدی، فاطمه. 1392. مدارس و کتابخانه‌های ساخته‌شده در یزد در سدۀ هشتم هجری. وبگاه غول‌آباد دانش‌نامۀ یزد. http://ghoolabad.com/index1.asp?id=9 (دسترسی در 27 اردیبهشت 1402).
دانشدوست، یعقوب. 1376. طبس شهری که بود؛ بناهای تاریخی طبس. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور و سروش.
سجادی، سید صادق. ۱۴۰۱. فرمانروایی خاندان بویه. تهران: دکتر محمود افشار با همکاری سخن.
سجادی، سید صادق، و سیدعلی آل‌داوود. ۱۳۹۹. آل‌کاکویه. در تارنمای مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. https://cgie.org.ir/fa/article/222410/آل-کاکویه (دسترسی 3 مرداد 1402)
شهابی‌نژاد، علی. 1400الف. بازنمایی سیر تحولات میدان وقت‌وساعت یزد از ابتدا تا انتهای دورۀ پهلوی. نشریۀ باغ نظر 18 (104): 69ـ80.
شهابی‌نژاد، علی. 1400ب. بازخوانی پیشینۀ تاریخی میدان وقت‌وساعت یزد با تأکید بر دورۀ صفوی و پیش از آن. مجلۀ مطالعات معماری ایران 10 (19): 47ـ64.
عینی‌فر، علیرضا، و محمدحسن خادم‌زاده. 1390. بازشناسی معماری دورۀ اتابکان یزد از متون تاریخی، نمونۀ موردی مجموعۀ دولتخانۀ اتابک قطب‌الدین. دوفصلنامۀ نامۀ معماری و شهرسازی 3 (6): 123ـ137.
قزوینی رازی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل. 1358. نقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض. تصحیح میرجلال‌الدین محدث. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
قیومی بیدهندی، مهرداد. بی‌تا. منابع اولیۀ معماری ایران: انواع و استعداد آن‌ها برای تحقیق تاریخ معماری. تهران: سمت (در دست انتشار).
کاتب، احمد بن حسین بن علی. 2537. تاریخ جدید یزد. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
کاظمی، سید محمد. ۱۳۹۰. بازشناسی پیوند مدرسۀ علمیه و مصلا در معماری مدرسۀ مصلای یزد. مجلۀ مطالعات شهر ایرانی اسلامی 1 (4): 89ـ99.
کسائی، نورالله. ۱۳۶۳. مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران: امیرکبیر.
کریمان، حسین. 1345. ری باستان. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
گُدار، آندره. 1384. آثار ایران. برگردان ابوالحسن سروقد مقدم. ج4. چ۴. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
مافروخی، فضل بن سعده. ۱۳۸۵. ترجمۀ محاسن اصفهان. ترجمۀ حسین بن محمد آوی. به ‌کوشش عباس اقبال‌آشتیانی. اصفهان: سازمان فرهنگی ‌تفریحی شهرداری.
مدرس طباطبایی، سید حسین. ۱۳۵۰. مدرسۀ غیاثیۀ قم. نشریۀ وحید 9 (3): ۲۸۳ـ۲۸7.
مستوفی بافقی، محمدمفید. 13۴۲. جامع مفیدی. به ‌کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر.
معماریان، غلامحسین. ۱۳۸۷. معماری ایرانی. تقریر محمدکریم پیرنیا. تهران: سروش دانش.
مهرعلی، مجتبی، و ذات‌الله نیک‌زاد. 1396. جست‌وجویی در چیستی بنای مدرسۀ ضیائیه یا زندان اسکندر یزد. مجلۀ اثر 38 (78): 99ـ112.
میرزایی، مسعود، و نیکی میرزایی. ۱۴۰۱. تجسمی از مدرسۀ رکنیه یزد در قرون هشتم تا نهم هجری. مجلۀ مرکز مطالعات و توسعۀ آموزش علوم پزشکی یزد 4 (۱۷): ۲۹۱ـ۳۰۵.
نخجوانی، هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی. ۱۳۵۷. تجارب السلف (در تواریخ خلفا و وزرای ایشان). به تصحیح و اهتمام عباس اقبال. تهران: طهوری.
نیک‌زاد، ذات‌الله. ۱۴۰۱. رکنیه، مدرسه. در تارنمای مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. https://cgie.org.ir/fa/article/268307/ رکنیه، مدرس (دسترسی 3 مرداد 1402).
ویلبر، دونالد. ۱۳۶۵. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. تهران: علمی و فرهنگی.
هیلن براند، رابرت. ۱۳۸۰. معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: روزنه.
Bosworth, C. Edmund. 2010. Kākuyids. Encyclopædia Iranica. Vol. XV, Fasc. 4, pp. 359-362; an updated version is available online at https://iranicaonline.org/articles/kuyids-dynasty (accessed on December 15, 2010).
Blair, S., and J. Bloom. 1994. The Art and Architecture of Islam. New Haven and London: Yale University Press.