بازآفرینی گنبد برج‌مقبرۀسه‌گنبد ارومیه بر پایۀ مستندات معماری

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده معماری، شهرسازی و هنر، دانشگاه ارومیه

2 دانشجوی دکتری، دپارتمان تاریخ هنر، دانشگاه یورک

چکیده

سه‌گنبد یکی از بناهای دورۀ سلجوقی است که به‌رغم داشتن ویژگی‌های خاص این دوره، چندان موردمطالعهقرار نگرفته است. تزیینات هندسی، کتیبه‌های کوفی در کنار سایر مشخصه‌های معماری، این بنا را به‌عنوان یکی از مصادیق بناهای آرامگاهی قرن ششم قرار داده است. اگرچه این بنا از حیث تزیینات و متن کتیبه‌ها توسط پژوهشگران پیشین تا حدودی مورد توجهقرارگرفته، اطلاعات محدودی در ارتباط با ساختار معماری آن در دسترس است. با توجه به اینکه برخی عناصر معماری مقابر، به‌ویژه پوشش خارجی آن‌ها، در اثر بی‌توجهی در طول سال‌ها دچار تغییراتی شده‌اند، سؤالی که در این پژوهش مطرح می‌شود این است که ویژگی‌های معماری گنبد خارجی برج‌مقبرۀ سه‌گنبد به چه صورت بوده است؟ در این راستا هدف از این مطالعه، بررسی ساختار کالبد کنونی برج سه‌گنبد و بازشناسی ویژگی‌های شکلی، هندسی و تناسبات آن برایدست یافتن به ساختار اصلی بنا و درنهایتبازآفرینی بخش تخریب‌شدۀ بنا یعنی «خود» گنبد است. در این مقاله، یافته‌های حاصل از تحقیقات میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای در قیاس با نمونه‌های هم‌عصر و همسان مورد ارزیابی قرار گرفت. ازطرفی با نگاهی جزئی‌تر، تحلیل‌های هندسی برای ارزیابی تناسبات سه‌گنبد در انطباق با برج‌مقبره‌های منطقه، در شکل‌گیری الگویی بدیع از نظام هندسی در این بناها و ویژگی‌های بارز پوشش خارجی آن‌هامؤثر واقع شد. بر همین اساس، بر مبنای تحولات کالبدی صورت‌گرفته در برج‌مقبرۀسه‌گنبد و وجوه مشترک ساختار معماری و هندسی آن با نمونه‌های مشابه، می‌توان به این نتیجه رسید که این بنا نیز درگذشته دارای گنبد خارجی، احتمالاًبه‌صورت رُک، بوده است.

کلیدواژه‌ها


افشار سیستانی، ایرج. 1382. نگاهی به آذربایجان غربی. تهران: ثامن‌الائمه(ع).
انزلی، حسن. 1384. ارومیه درگذر زمان. چ ۲. تهران: دستان.
پوراحمدی، مجتبی. 1389. هندسه در گنبد آرامگاه شیخ زاهد گیلانی: الگویی برای طراحی گنبد در کرانه جنوبی دریای خزر. هنرهای زیبا ـمعماری شهرسازی، ش. 43: 83ـ92.
پوپ، آرتور. 1969. سیری در هنر ایران؛ از دوران پیش‌ازتاریخ تا امروز. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. 1387. تهران: علمی و فرهنگی.
حسینی، سید هاشم. 1389. معرفی سبک مقبره‌سازی متصوفۀ آذربایجان. نشریۀ هنرهای زیبا،ش. 43: 57ـ68.
دانشوری، عباس. 1390. مقابر برجی سده‌های میانی ایران: مطالعه‌ای نگاره‌شناختی. ترجمۀ جواد نیسانی و زهره ذوالفقار کندری. تهران: سمت.
دیباج، اسماعیل. 1345. آثار باستانی و ابنیۀ تاریخی آذربایجان. تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
رایس، دیوید تالبوت. 1381. هنر اسلامی. ترجمۀ ماه ملک بهار. چ۲. تهران: علمی و فرهنگی.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان راوندی. 1385. راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق. به اهتماممحمد اقبال. تهران: اساطیر.
رضازاده اردبیلی، مجتبی، و مجتبی ثابت فرد. 1392. بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی (مطالعۀ موردی: قصر خورشید و هندسۀ پنهان آن). هنرهای زیبا ـ معماری شهرسازی 18(1): 29ـ44.
  زارعی، محمدابراهیم. 1396. بازشناسی سه برج آرامگاهی: اشقون بابا، اوچ گنبدخانو ینگی ارخ در شهرستان بیجار استان کردستان. باستان شناسی پارسه 1(2): 77ـ89.
عقابی، محمدمهدی. 1376. دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀاسلامی، بناهای آرامگاهی. تهران: حوزۀ هنری.
فری، خسرو. 1400. مصاحبۀ حضوری.
قوچانی، عبدالله. 1395. بررسی کتیبه‌های برج سه‌گنبد و مسجدجامع ارومیه. فصلنامۀ فنی هنری اثر 37(75): 39ـ48.
کاویانپور، احمد. 1378. تاریخ ارومیه. تهران: آذر کهن.
کیانی، یوسف. 1379. معماری ایران (دورۀ اسلامی). تهران: سمت.
گدار، آندره. 1371. آثار ایران. ج 3 ـ 4. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم. مشهد: آستان قدس رضوی.
محمدزاده، اصغر. 1365. تاریخ دارالملک مراغه. تهران: اوحدی.
مرادی، امین. 1399. برج‌مقبرۀ منسوب به میرخاتون در سلماس. در اسناد و مطالعات سلماس و اطراف. ویراستۀ رضا شیرازیان. ترجمۀ آندره ماروتی. 133ـ154. تهران: دستان.
مرادی، امین، بهروز عمرانی، و سید رسول موسوی حاجی. 1398. نقدی بر ساختار کلی سبک رازی براساس تحلیل دو گونۀ مقبره و گنبدخانه در معماری دوران سلجوقی. فصلنامۀپژوهش‌های معماری اسلامی 22(7): 108ـ124.
مشکوتی، نصرت‌الله. 1345. فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. تهران: چاپخانۀ وزارت فرهنگ و هنر.
مشکور، محمدجواد. 1349. نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت‌شناسی آن. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
معروفی اقدم، اسماعیل، و سلمان خسروی. 1393. تحلیل باستان‌شناختی بناهای آرامگاهی آذربایجان (شرقی و غربی) از دورۀ سلجوقی تا صفوی. فصلنامهپژوهش‌های زاگرس 2(1 و 2): 89ـ99.
مهدی‌زاده سراج، فاطمه، فرهاد تهرانی، و نیما ولی‌بیگ. 1390. به‌کارگیری مثلث‌های هنجار در محاسبات ریاضی و پیاده‌سازی هندسه در ساخت و اجرای معماری سنتی ایران. نشریۀ مرمت، آثار و بافت‌های تاریخی، فرهنگی (1): 15ـ26.
نجفقلی‌پورکلانتری، نسیم، ایرج اعتصام، و فرح حبیب. 1396. تجلی هندسه و تناسبات در بناهای سنتی معماری ایران در سبک آذری محدودۀ جغرافیای آذربایجان. فصلنامۀ جغرافیایی سرزمین (54): 115ـ130.
نوایی، کامبیز، و کامبیز حاجی قاسمی. 1390. خشت و خیال، شرح معماری اسلامی ایران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، سروش.
ویلبر، دونالد نیوتون. 1346. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. تهران: علمی و فرهنگی.
هلین برند، روبرت. 1380. معماری اسلامی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: روزنه.
Onkal, H. 1996. AnadoluSelcukluTurbeleri. Ankara: Ataturk KulturMerkeziYayinlari.
Tavakkoli, Behrouz, RaanaCinmarasl. 2020. Geometry of the Form and Designs of IlkhaniTombs Tower of Azerbaijan (Case study: QarabaghBardaehTombs Tower). Historia Y MEMORIA (20): 251ـ272.