الگوهای روابط فضایی در رباط‌های مسیر تاریخی جرجان به نیشابور با بهره‌گیری از نحو فضا

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 دانشیار، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

چکیده

موقعیت ویژۀ ایران در منطقه همچون چهارراهی بین تمدن‌های مختلف شرق و غرب، این سرزمین را از راه‌های مهمی در دوره‌های مختلف تاریخی برخوردار کرده است. در مسیر شاهراه خراسان یا شرق، یک شاخۀ فرعی در شمال خراسان واقع است. راه تاریخی جرجان به نیشابور با نُه منزلگاه نقطه‌گذاری شده است و پیشینۀ تاریخی آن به قرن چهارم تا نهم هجری بازمی‌گردد. رشته کاروان‌سراهای پشت‌سرهم معدودی در ایران مربوط به پیش از دورۀ صفوی باقی مانده است. با توجه به اینکه کاروان‌سراهای زنجیره‌ای به‌دلیل کارکرد به‌هم‌پیوسته در پناه دادن به مسافران به‌احتمال زیاد هم‌زمان ساخته شده‌اند، تحلیل زنجیره‌ای از آن‌ها جایگاه ویژه‌ای در مطالعات الگوشناسی معماری ایران دارد. در این پژوهش، ابتدا با کمک روش تفسیری‌‌تاریخی، این مسیر و منزلگاه‌ها و رباط‌های آن از قرن چهارم هجری به بعد شناسایی شده‌اند. در گام بعدی، با تکیه بر نظریۀ نحو فضا و گراف‌های توجیهی حاصل از آن، روابط فضایی این رباط‌ها تحلیل شده و با کمک روش استدلال منطقی الگوهای حاکم بر این روابط تفسیر شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که نقطۀ ورود به بناها یگانه و سردر ورودی است. هشتی به‌عنوان مفصل ارتباطی در فضای میانی قرار دارد. اسطبل از طریق هشتی و برج از طریق اسطبل راه دارد. هشتی به ایوان ورودی حیاط متصل است. اتاق‌ها اطراف حیاط چیده شده‌اند؛ اما ایوانچه مفصل میان اتاق و حیاط است. وجه افتراق بناها وجود بخش‌های اضافی همانند اسطبل و شیوۀ اتصال آن‌ها با هشتی است. بدین‌ترتیب طرح این بناها در حین دارا بودن الگوی واحد، با تمهیداتی ازجمله تعداد اتاق، هشتی و شکل اسطبل برای هر بنا یگانه است.

کلیدواژه‌ها


آیوازیان، سیمون. ۱۳۷۴. روند شکل‌گیری کاروان‌سراهای برون‌شهری؛ تحلیل کالبدی کاروان‌سراهای حاشیۀ کویر. در مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ج. ۱: ۵۸۳ـ۶۰۰. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
ابن‌اسفندیار، محمد بن حسن. ۱۳۲۰. تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. تهران: کلاله خاور.
ابن‌حوقل، ابوالقاسم محمد بن حوقل. ۱۳۶۶.  سفرنامه ابن‌حوقل (ایران در «صورة‌ الارض»). ترجمه و توضیح جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
ابن‌خردادبه، عبیدالله بن عبدالله. ۱۳۷۱. مسالک و ممالک. ترجمۀ سعید خاکرند. تهران: میراث ملل؛ با همکاری مؤسسۀ فرهنگی حنقاء.
ادریسی، محمد بن محمد. ۱۳۸۸. ایران در کتاب نزهة المشتاق فی الاختراق و الآفاق. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی. تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. ۱۳۴۰. مسالک و ممالک. تصحیح ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اعتمادالسلطنه، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ ب‍ن‌ ع‍ل‍ی. ۱۳۶۲. مطلع الشمس. تهران: فرهنگسرا.
اوکین، برنارد. ۱۳۸۶. معماری تیموری در خراسان. ترجمۀ علی آخشینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
بیهقی، محمد بن حسین. ۱۳۸۳. تاریخ بیهقی. تصحیح علی‌اکبر فیاض. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
پیرنیا، محمدکریم، و کرامت‌الله افسر. ۱۳۷۰. راه و رباط. تهران: آرمین.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد. ۱۳۶۸. اشکال العالم. ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب. مشهد: شرکت به‌نشر، انتشارات آستان قدس رضوی.
دولتشاه سمرقندی، امیردولتشاه بن علاءالدوله. ۱۳۸۲. تذکرة ‌الشعراء. تصحیح ادوارد براون. تهران: اساطیر.
سهیلی، جمال‌الدین، و نسترن رسولی. ۱۳۹۵. مطالعۀ تطبیقی نحو فضای معماری کاروان‌سراهای دورۀ قاجاریه؛ مطالعۀ موردی: کاروان‌سراهای قزوین و کاشان. مجلۀ هویت شهر ۱۰ (۲۶): ۴۷ـ۶۰.
سیرو، ماکسیم. ۱۳۵۷. راه‌های باستانی ناحیۀ اصفهان و بناهای وابسته به آن‌ها. ترجمۀ مهدی مشایخی. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
ـــــــــ . ۱۹۴۹. کاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان‌راه‌ها. ترجمۀ عیسی بهنام. قاهره: انتشارات انجمن فرانسوی شرق‌شناسی در قاهره.
کلاویخو. ۱۳۷۴. سفرنامۀ کلاویخو. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کلایس، ولفرام. ۱۳۹۷. تاریخ معماری ایران. ترجمۀ سامان خلج‌نیا. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
کیانی، محمدیوسف، و ولفرام کلایس. ۱۳۶۲ـ۱۳۶۸. فهرست کاروان‌سراهای ایران. ۲ ج. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
ـــــــــ . ۱۳۷۳. کاروان‌سراهای ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
گزارش ثبتی رباط عشق. ۱۳۸۲. آرشیو میراث فرهنگی استان خراسان شمالی.
گزارش ثبتی رباط قلی. ۱۳۷۵. آرشیو میراث فرهنگی استان خراسان شمالی.
لباف خانیکی، رجبعلی، محمود بختیاری شهری، و بهزاد نعمتی. ۱۳۹۲. کاروان‌سراهای خراسان. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
لسترنج، گای. ۱۳۷۷. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
معماریان، غلامحسین. ۱۳۸۱. نحو فضای معماری. مجلۀ صفه ۱۲ (۳ـ۴): ۷۵ـ۸۳.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. ۱۳۶۱. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. جلد ۲. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
ناصرالدین‌شاه قاجار. ۱۳۶۱. سفرنامۀ خراسان. تهران: بابک.
نجفی، علیرضا، احمد نیک‌گفتار، و حامد وظیفه‌شناس. ۱۳۹۴. شهر تاریخی بلقیس اسفراین؛ سیری بر جلوه‌های هنر و معماری. اسفراین: شکوفۀ سیب.
وحدتی، علی‌اکبر. ۱۳۸۹. پژوهش‌های باستان‌شناختی در شهر بلقیس (اسفراین کهن). خراسان شمالی: ادارۀ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
هیلن‌برند، روبرت. ۱۳۹۵. معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: روزنه.
ییت، چارلز ادوارد. ۱۳۶۵. خراسان و سیستان. ترجمۀ قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، و مهرداد رهبری. تهران: یزدان.
Andaroodi, Elham, and Frederic Andres. 2018. Advanced Classification of Architectural Heritage: A Corpus of Desert on Rout Caravanserais. International Journal of Architectural Heritage 14 (3): 433-456.
Aubin, Jean. 1971. Réseau Pastoral et réseau caravanier: Les grand’routes du Khurassan à l’époque mongole. In: Le monde iranien et l`Islam.  105-130. Geneve: Droz.
Hillier, Bill., and Julienne Hanson. 1984. The social logic of space. New York: Cambridge University Press.
Hillier, Bill. 1999. The hidden geometry of deformed grids: or, why space syntax works, when it looks as though it shouldn't. Environment and Planning B: Planning and Design 26 (2): 169-191.
Lebigre, Pierre. 2002. Towards an inventory on internet and the creation of a digital network of Silk Road Countries. in: Proceeding of the Tokyo Symposium of Digital Silk Roads, Edited by Kinji Ono, National Institute of Informatics, Tokyo, Japan.
Nourian, Pirouz. 2016. Configraphics: graph theoretical methods for design and analysis of spatial configurations. Delft: Deft University of Technology.
Orhun, D., B. Hillier, and J. Hanson. 1995. Spatial types in traditional turkish houses. Environment and Planning B: Planning and Design 22 (4): 475-498.