گونه‌‎شناسی معماری خانه‌های دورۀ صفوی شهر تاریخی ندوشن

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مرمت و احیای بنا و بافت‌های تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان

2 استادیار، گروه ایران‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا همدان

چکیده

شهر ندوشن واقع در 105 کیلومتری شهر یزد به‌عنوان مفصل ارتباطی بین دو حوزۀ یزد و اصفهان مطرح بوده است. در دورۀ صفویه، شارستان ندوشن و برج ‌و باروی شهر گسترش ‌یافته و ساخت‌وساز خانه‎ها نیز افزایش پیدا کرده است. در دوران معاصر، بسیاری از بافت و خانه‌های صفوی ندوشن تخریب و دچار تغییر شده است؛ لذا بازشناسی خانه‌های صفوی ندوشن امری مسجل و ضروری است. هدف این پژوهش بررسی و مطالعۀ گونه‌های معماری خانه‌های دورۀ صفوی شهر ندوشن است که تاکنون کسی به آن مبادرت نورزیده است. رویکرد این پژوهش کیفی بوده و برای جمع‎آوری داده‎ها از دو روش میدانی و اسنادی و در بخش تحلیل داده‎ها نیز از روش توصیفی‌تحلیلی استفاده ‌شده است. این تحقیق با مطالعات بستر و زمینۀ خانه‌ها شروع‌ شده و در ادامه، فضاهای مشترک خانه‎های صفوی بررسی شده‌ و خانه‌ها از جنبۀ فضاهای معماری و ویژگی‌های سازه‌ای مورد مقایسۀ تطبیقی قرار گرفته و درنهایت، تجزیه‌وتحلیل نهایی براساس ویژگی‌های کیفی و کمی بین این خانه‌ها صورت پذیرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در دورۀ صفوی دو گونه خانه به‌صورت‌های چهارصفه و حیاط‌دار در ندوشن به کار می‌رفته است. خانه‌های چهارصفۀ صفوی ندوشن وامدار و تداوم الگوی کهن خانه‌سازی چهارصفه در منطقۀ یزد و میبد بوده که با تغییراتی کالبدی به حیات خود ادامه داده است. خانه‌های حیاط‌دار دارای دو زیرگونه به‌صورت خانه‌هایی با تقسیمات سه‌قسمتی و پنج‌قسمتی است. خانه‌های یک جبهه ساخت با تقسیمات سه‌قسمتی بیشترین تعداد خانه‌های صفوی ندوشن را تشکیل می‌دهند و پس‌ از آن، خانه‌های اعیانی با تقسیمات پنج‌قسمتی را شامل می‌گردد. درنهایت می‌توان اذعان نمود خانه‌های صفوی ندوشن دارای رگه‌هایی از معماری صفوی اصفهان و معماری محلی و بومی هستند.

کلیدواژه‌ها


احمدی ندوشن، علیرضا. 1380. ندوشن؛ نگین انگشتری کویر. یزد: نیکوروش.
اسفنجاری کناری، عیسی، و لیلا ذاکرعاملی. 1384. گزارش پژوهش مسکن صفوی میبد، مرکز اسناد پایگاه پژوهشی میبد و مرکز اسناد اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد [گزارش منتشرنشده].
اسفنجاری کناری، عیسی، و لیلا ذاکرعاملی. 1385. خانه‌های‌های مظفری میبد. در میبد شهری که هست، به کوشش عیسی اسفنجاری کناری. سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، پایگاه پژوهشی میراث‌فرهنگی شهر تاریخی میبد: 157ـ208.
اسفنجاری کناری، عیسی، و لیلا ذاکرعاملی. 1387. معماری خانه‌های صفوی میبد. در همایش معماری و شهرسازی گردهمایی مکتب اصفهان. به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده‌ شیرازی. تهران: فرهنگستان هنر.
پسران، پدرام، و مهدی اژدری. 1378. گزارش معرفی بافت تاریخی روستای ندوشن. مرکز اسناد اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد [گزارش منتشرنشده].
پسران، پدرام. 1385. گزارش مستندسازی بافت تاریخی شهر ندوشن. مرکز اسناد اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد [گزارش منتشرنشده].
خادم‌زاده، محمدحسن. 1385. هزار و یک نقش (بررسی خانه‌های دوران صفویۀ یزد)، مرکز اسناد پایگاه میراث‌‌فرهنگی شهر تاریخی یزد [گزارش منتشرنشده].
خادم‌زاده، محمدحسن. 1387. معماری دورۀ آلمظفر یزد. تهران: همپا، با مشارکت سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد.
رفیعی سرشکی، بیژن، ندا رفیع‌زاده، و علی‌محمد رنجبر کرمانی. 1382.  فرهنگ مهرازی ایران. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
ذاکرعاملی، لیلا، و عبدالله جبل‌عاملی. 1392. بررسی سیر تحول ایوان در خانه‌های سنتی دشت یزد ـ اردکان از دورۀ مظفری تا قاجار. صفه 23 (62): 103ـ118.
دهقانی تفتی، محسن، و غلامحسین معماریان. 1396. در جستجوی معنایی نو برای مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری (مطالعۀ موردی: خانۀ گونۀ تالاردار شهر تفت). مسکن و محیط روستا 37 (162): 21ـ38.
سلطان‌زاده، حسین. 1384. فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
قزلباش، محمدرضا و فرهاد ابوالضیاء. 1364. الفبای کالبد خانۀ سنتی یزد. تهران: سازمان برنامه ‌و بودجه، معاونت فنی، دفتر تحقیقات و معیارهای فنی.
معماریان، غلامحسین. 1399. معماری ایران: دستگاه‌شناسی. تهران: گلجام.
معماریان، غلامحسین، و محمدعلی طبرسا. 1392. گونه و گونه‌شناسی معماری، معماری و شهرسازی ایران، ش. 6: 103ـ114.
معماریان، غلامحسین. 1393. مبانی طراحی معماری. تهران: نغمۀ نواندیش.
Esfanjary, Eisa. 2017. Persian historic urban landscapes: Interpreting and Managing Maibud over 6000 years. Edinburgh: Edinburgh University Press.