روایتی از شکل‌گیری بنای پیربکران در عهد ایلخانان

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس‌ارشد، مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان

2 استادیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر ایران

3 عضو هیئت‌علمی گروه باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

چکیده

بنای تاریخی پیربکران، به‌عنوان یکی از نمونه‌های برجستۀ مجموعه مزارات شکل‌گرفته در دورۀ حکومت ایلخانان است. این بنا را می‌توان بازتابی از پیچیدگی‌های فرهنگی، مذهبی و اجتماعی آن دوره دانست. این پژوهش با هدف تبیین عوامل فرهنگی مؤثر در شکل‌گیری، سیر تکامل و تحولات این بنا، در بستری از تاریخ‌نگاری فرهنگی انجام شده است. روش تحقیق مبتنی‌بر رویکرد تاریخ فرهنگی و بر مبنای رویکرد کیفی و روش تاریخی است و داده‌ها ازطریق منابع مکتوب، مادی، شفاهی و تصویری، به شیوه‌ای تلفیقی از دور روش مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی گردآوری شده‌اند. برای دستیابی به هدف پژوهش، ابتدا نقش و تأثیر انسان به‌عنوان مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری فرهنگ بررسی شده و سپس، با استناد به تقسیم‌بندی فرهنگ به دو ساحت مادی و غیرمادی، عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و تداوم بنای پیربکران مورد واکاوی قرار گرفته است. در این چارچوب، برخلاف رویکردهای سنتی که عمدتاً به ذهنیت نخبگان جامعه توجه دارند، این تحقیق بر بنیان‌های فکری و ذهنیت عامۀ مردم در دوران ایلخانی متمرکز است. یافته‌ها نشان می‌دهد که ذهنیت عامه، باورهای دینی و انگاره‌های مردمی در زمینه و زمانۀ تاریخی بنا، نقشی تعیین‌کننده در فرایند شکل‌گیری، سیر تکامل و تحولات معماری آن داشته‌اند. این پژوهش، بنای پیربکران را نه صرفاً به‌عنوان یک اثر معماری، بلکه به‌مثابۀ تبلوری از جهان‌نگری مردم عامه در دورۀ ایلخانان تحلیل می‌کند.

کلیدواژه‌ها


  اصلانی، حسام، و یاسر حمزوی. 1391. آرایههای معماری بقعۀ پیربکران. اصفهان: گلدسته.
  برک، پیتر. 1389. تاریخ فرهنگی چیست؟. ترجمۀ نعمت‌الله فاضلی و مرتضی قلیچ. تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
  بلر، شیلا. 1387. معماری ایلخانی در نطنز: مجموعه مزار شیخ عبدالصمد. ترجمۀ ولی‌الله کاوسی. تهران: فرهنگستان هنر.
  بلعمی، ابوعلی. 1373/1378. تاریخنامۀ طبری. تصحیح محمد روشن. چ2/3. تهران: سروش/ البرز.
  بیانی، شیرین. 1389. دین و دولت در ایران عهد مغول. جلد دوم: حکومت ایلخانی؛ نبرد میان دو فرهنگ. چ3. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  پارسا، حسین. 1388. تاریخ ریز؛ زرین‌شهر. تهران: خورشید باران.
  پوپ، آرتور آپهام. 1374. معماری ایران: پیروزی شکل و رنگ. ترجمۀ کرامت‌الله افسر. تهران: فرهنگسرا (یساولی).
 پوپ، آرتور آپهام، و فیلیس اکرمن. 1378. سیری در هنر ایران. جلد سوم: معماری دوران اسلامی. ترجمۀ نجف دریابندی و همکاران. تهران: علمی و فرهنگی.
 جوینی، علاءالدین عطاملک ‌بن ‌بهاءالدین محمد بن ‌محمد. 1385. تاریخ جهانگشای جوینی. مصححان: محمد قزوینی و سید شاهرخ موسویان. تهران: دستان.
  راپوپورت، ایمس. 1382. خاستگاه‌های فرهنگی معماری. ترجمۀ صدف آل‌رسول و افرا بانک. خیال (فصلنامۀ فرهنگستان هنر)، ش. 8: 56ـ97. 
  رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم. 1352. آثار ملی اصفهان. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
  شهیدی مارنانی، نازنین. 1389. نگاهی به بقعۀ پیربکران و پیچیدگی‌های آن. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.
  شهیدی مارنانی، نازنین، و مهرداد قیومی بیدهندی. 1392. رویکرد تاریخ فرهنگی و امکان و فواید آن در مطالعات معماری ایران. مجلۀ مطالعات تاریخ فرهنگی، ش. 17: 87ـ108.
  صالحی‌کاخکی، احمد، بهاره تقوی‌نژاد، و زهرا راشدنیا. 1395. مطالعۀ ویژگی‌های تزیینی آثار گچ‌بری هنرمندان کرمانی در دورۀ ایلخانی تا ابتدای دورۀ تیموری. مجلۀ نگره، ش. 37: 19ـ32.
  صالحی‌کاخکی، احمد، و بهاره تقوی‌نژاد. 1396. جستاری در نسب‌شناسی و ویژگی‌های سبک فردی هنرمندان گچ‌بر در قرن هشتم هجری. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، ش. 14: 106ـ84.
  طهوری، نیر. 1381. جستجوی مفاهیم نمادین کاشی زرین‌فام. مجلۀ هنر و معماری خیال، ش. 1: 58ـ89.
  قندی، سیاوش. 1382. نقش کاشی در معماری ایران. مجلۀ هنر و معماری هنرهای تجسمی، ش. 20: 183ـ186.
  قیومی بیدهندی، مهرداد، و سینا سلطانی. 1393. معماری گم‌شده: خانقاه در خراسان سدۀ پنجم. مجلۀ مطالعات معماری ایران، ش. 6: 65ـ86.
  قیومی بیدهندی، مهرداد، و امید شمس. 1391. درآمدی بر تاریخ ذهنیت عامه در معماری ایران. مجلۀ مطالعات معماری ایران، ش. 2: 5ـ26.
  کریمیان گل‌سفیدی، حافظ. 1395. طرح مرمت و احیای بقعۀ پیربکران و محوطۀ پیرامون آن با رویکرد تاریخی ـ  معماری. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر تهران.
  گدار، آندره، یدا گدار، و ماکسیم سیرو. 1371. آثار ایران. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم. چ2. مشهد: آستان قدس رضوی.
  لوی، حبیب. 1339. تاریخ یهود ایران. تهران: کتاب‌فروشی یهود ابروخیم.
  ماهرالنقش، محمود. 1377. هنرهای تجسمی: هنر کاشی‌کاری در اسلام. مجلۀ هنر و معماری فصلنامه هنر، ش. 37: 85ـ99.
 نوروزی عبدالهی، عزت‌الله. 1391. تاریخ تحولات اتابکان لر بزرگ در منطقۀ بختیاری. تهران: سروستان سپاهان.
  نیکزاد امیرحسینی، کریم. 1335. فهرست تاریخچۀ مصور ابنیۀ تاریخی اصفهان. اصفهان: بی‌نا.
 ویلبر، دونالد نیوتن. 1393. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.
  هرتسفلد، امیل ارنست. 1354. تاریخ باستانی ایران بر بنیاد باستان‌شناسی. ترجمۀ علی‌اصغر حکمت. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
  Bahrami, M. 1938. Some examples of Il ـ Khanid art. Bulletin of the American Institute for Iranian Art and Archaeology, 257ـ260.
  Herzfeld, E. 1935. Archaeological history of Iran. london: British Academy.
  Paone, R. n.d. Restauro del boq'e di Pir Bakran a Lenjan (Esfahan).
   Tehnyat, M. 2008. The Role of the Qur'nic and Religious Inscriptions in the Buqa pir ـ i Bakran, Isfahan: The Shi'i Reign of Oljeytu Khudabande in Ilkhanid Iran. Qura'nic Studies, No. 10: 111ـ123.