کاشی‌های زیرلعابی قاجاری در مسجد و امامزاده قلعۀ مورچه‌خورت

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد هنر اسلامی، دانشگاه کاشان

2 دانشیار، دانشکدة معماری و هنر، دانشگاه کاشان

چکیده

در قلعۀ خشتی مورچه‌خورت، مسجد و امامزاده‌ای وجود دارد که کاشی‌کاری ازاره‌های آن‌ها در دورۀ حکومت فتحعلی‌شاه اجرا شده است. پس از سیل سال 1335ش، برخی از کاشی‌های هر دو بنا از بدنه جدا شدند. در جریان تعمیرات سال 1370ش نیز تقریباً تمام کاشی‌های امامزاده از جا کنده شده‌اند. 64 قطعه از آن‌ها را به‌طور نامنظم بر دیوارهای ایوان چسبانده‌اند، حدود 250 قطعه را در انبار گذاشته‌اند، حداقل 130 قطعه را برای تکمیل ازاره‌های فاقد کاشیِ مسجد به آنجا برده‌ و قطعاً تعدادی از بین رفته‌اند. این مقاله براساس مطالعۀ میدانی، به‌دنبال پاسخ به پرسش‌هایی چون مضامین کاشی‌ها، ویژگی‌های سبکی، شناسایی و معرفی بانی و کاشی‌سازان است. اهمیت این مقاله نه‌تنها در انتشار کاشی‌های جداشده از بنای امامزاده بلکه در این است که پس از انجام این پژوهش برخی از آن‌ها از بین رفتند. یافته‌ها نشان می‌دهد که کاشی‌کاری مسجد و امامزاده در سال 1232ق به سفارش حاجی سلیمان ابن حاجی ابراهیم انجام شده است؛ کسی که شاید بانی کاشی‌های ایوان قاجاری امامزاده هارون ولایت در اصفهان نیز بوده است. کاشی‌های مسجد عمل استاد ابوالحسن بن استاد مهدی سبّاج و محدود به نقوش گیاهی است. کاشی‌های امامزاده عمل برادرش حسن‌علی و دربردارندۀ طیف گسترده‌ای از نقوش گیاهی، انسانی، جانوری و معماری است و آن‌ها را می‌توان مصداق واقعی هنر عامۀ دوران قاجار دانست. 

کلیدواژه‌ها


 ابن‌رسته، احمد بن عمر. (1365). الاعلاق النفیسه. ترجمۀ حسین قره‌چانلو. تهران: امیرکبیر.
 ابن‌خردادبه، عبدالله بن عبدالله. (1371). مسالک و ممالک. ترجمۀ سعید خاکرند. تهران: مؤسسۀ مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل.
 احمدی، عباسعلی. (1388). فضا و جامعه در شهرک‌های اقماری اصفهان-عصر صفوی: مطالعۀ موردی مورچه‌خورت و قورتان. رسالۀ دکتری منتشرنشده. دانشگاه تهران.
 احمدی، عباسعلی (1398). بررسی الگوهای تزیینی و روند آرایه‌های معماری بناهای دشت برخوار در دورۀ اسلامی. نگارینۀ هنر اسلامی، ش. 18: 71ـ87.
 اصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا. (1368). نصف جهان فی تعریف الاصفهان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: امیرکبیر.
 افشار، ایرج (1353). شعر‌های پایان نسخه، دعا در حق نویسنده و دارنده و خواننده و گیرندۀ کتاب. هنر و مردم، ش. 139: 7ـ19.
 اکبری، عباس. (1394). خمیر سنگ. تهران: باقری.
 اولویه، گیوم آنتوان. (1371). تاریخ اجتماعی - اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجاریه، سفرنامۀ اولیویه. ترجمۀ محمد طاهر میرزا. تصحیح غلامرضا ورهرام. تهران: اطلاعات.
 تاورنیه، ژان باتیست. (1336). سفرنامۀ تاورنیه. ترجمۀ ابوتراب نوری. تجدید نظر و تصحیح حمید شیرانی. تهران: سنایی.
 دآلمانی، هانری رنه. (1378). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ترجمۀ غلامرضا سمیعی. تهران: طاووس.
 دهخدا، علی‌اکبر. (1377). لغت‌نامۀ دهخدا. تهران: دنیای کتاب.
 سدیدالسلطنه، محمدعلی خان. (1362). التدقیق فی سیر الطریق. تصحیح احمد اقتداری. تهران: بهنشر.
 سیدی ساروی، مجید. (1389). امکان‌سنجی احیای ارگ تاریخی مورچه‌خورت. پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.
 شاردن، ژان. (1336). سیاحت‌نامۀ شاردن. ترجمۀ محمد عباسی. تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی امیر‌کبیر.
 گلستانه، ابوالحسن بن محمد امین. (2536). مجمل التواریخ، رویدادهای 35 سالۀ پس از نادرشاه. به اهتمام مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
 محمدی آئین، شهرزاد، علی‌اکبر جعفری، و علی‌اکبر کجباف (1402). تأثیر بحران‌های طبیعی بر وضعیت روستاییان استان اصفهان در دورۀ پهلوی (1304ـ1357). پژوهش‌های علوم تاریخی، ش. 33: 93ـ126.
 مستوفی، حمدالله. (1362). نزهة القلوب، مقالة الثلاثه در صفت بلدان و بقاع. به اهتمام گای لیسترانج. تهران: دنیای کتاب.
 منوچهری، محمدرضا. (1387). قلعۀ تاریخی مورچه‌خورت دروازۀ ورودی به پایتخت کهن ایران. تهران: سمیرا.
 موریه، جیمز. (1386). سفرنامۀ جیمز موریه در 1808 و 1809م (سفر یکم). ترجمۀ ابوالقاسم سرّی. تهران: توس .
 موسوی‌ویایه، انسیه‌سادات، و عباس اکبری. (1399). بازترجمۀ رسالۀ سفالگری استاد علی‌محمد اصفهانی، در: مجموعه مقالات سیاه‌قلم (احوال و آثار استاد علی‌محمد اصفهانی). به‌ کوشش مهدی مکی‌نژاد، 243ـ271. تهران: مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
 مهرمند، فریبا، و علی‌اکبر خدری‌زاده. (1397). فرایند ایجاد و تغییر لباس نظامیان عصر قاجار. تاریخ و فرهنگ، ش. 100: 111ـ132.
 میش‌مست‌نهی، مسلم، و محمد مرتضوی. (1390). سیر تحول، بررسی تاریخی و طبقه‌بندی کاشی‌های زیرلعابی در ایران. هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، ش. 46: 35ـ46.
 هدایت، صادق (1311). اصفهان نصف جهان. تهران: چاپخانۀ فردین و برادر.
 Farhad, Massumeh, and Serpil Bağcı. (2009). Falnama: The Book of Omens. London: Thames & Hudson.