کاشی‌های زیرلعابی قاجاری در مسجد و امامزاده قلعۀ مورچه‌خورت

در قلعۀ خشتی مورچه‌خورت مسجد و امامزاده‌ای وجود دارد که کاشی‌کاری ازاره‌های آن‌ها در دورۀ حکومت فتحعلی-شاه اجرا شده است. پس از سیل سال 1335ش برخی از کاشی‌های هر دو بنا از بدنه جدا شدند. در جریان تعمیرات سال 1370ش نیز تقریباً تمام کاشی‌های امامزاده از جا کنده شده‌اند. 64 قطعه از آن‌ها را به‌طور نامنظم بر دیوارهای ایوان چسبانده‌اند، حدود 250 قطعه را در انبار گذاشته‌اند، حداقل 130 قطعه را برای تکمیل ازاره‌های فاقد کاشیِ مسجد به آنجا برده‌اند و قطعاً تعدادی از بین رفته‌اند. این مقاله بر اساس مطالعۀ میدانی، به دنبال پاسخ به پرسش‌هایی چون مضامین کاشی‌ها، ویژگی‌های سبکی، شناسایی و معرفی بانی و کاشی‌سازان است. اهمیت این مقاله نه تنها در انتشار کاشی‌های جداشده از بنای امامزاده بلکه در این است که پس از انجام این پژوهش برخی از آن‌ها از بین رفتند. یافته‌ها نشان می‌دهد که کاشی‌کاری مسجد و امامزاده در سال 1232ق به سفارش حاجی سلیمان ابن حاجی ابراهیم انجام شده است، کسی که شاید بانی کاشی‌های ایوان قاجاری امامزاده هارون ولایت در اصفهان نیز بوده است. کاشی‌های مسجد عمل استاد ابوالحسن ابن استاد مهدی سبّاج و محدود به نقوش گیاهی است. کاشی‌های امامزاده عمل برادرش حسن‌علی و دربردارندۀ طیف گسترده‌ای از نقوش گیاهی، انسانی، جانوری و معماری است و آن‌ها را می‌توان مصداق واقعی هنر عامه دوران قاجار دانست.