بررسی مفهوم «قابلیت ادراک‌شده» در حفاظت از میدان‌های تاریخی شهری در ایران

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مرمت بناها و شهرهای تاریخی، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 استاد، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

چکیده

قابلیت ادراک‌شده یکی از مفاهیم کلیدی و پر‌کاربرد در حوزۀ‌ روان‌شناسی محیطی است که در شناخت رابطۀ‌ الگوهای رفتاری و نیازهای کاربران با محیط به کار می‌رود. ازطرفی، بخش بسیار مهمی از فرایند حفاظت در میدان‌های تاریخی، مشارکت ذی‌نفعان و رابطۀ متقابل آن‌ها با محیط است. این مفهوم در حوزۀ حفاظت معماری، هنوز جایگاه مشخص و روشنی ندارد؛ ازاین‌رو تعیین جایگاه قابلیت‌های ادراک‌شده در فرایند حفاظت، به‌خصوص در میدان‌های تاریخی به‌عنوان گونه‌ای از فضای عمومی شهری، می‌تواند در شناخت و درک بیشتر و کامل‌تر ارتباط ذی‌نفعان با میدان و در پی آن تصمیم‌های حفاظتی تأثیر‌گذار باشد. هدف این پژوهشِ کاربردی، تبیین و بررسی نقش قابلیت در فرایند حفاظت میدان‌های تاریخی شهری است. در پژوهش حاضر، نخست در رویکردی تحلیلی و با روش توصیفی، آرا و نظرات معتبر با محوریت مفهوم قابلیت ادراک‌شده بررسی شده است؛ سپس در یک فرایند استدلال منطقی، جایگاه این مفهوم در فرایند حفاظت میدان‌های تاریخی تعیین شده است. به این منظور، مفاهیم روندهای مشارکتی در حفاظت و مدیریت تغییرات با نقش محوری ذی‌نفعان از یک‌سو و مفاهیم ارزش، نیاز و ادراک در حوزۀ قابلیت ادراک‌شده ازسوی دیگر، بررسی و رابطۀ میان آن‌ها مستدل شد. نتایج نشان می‌دهد که تبیین قابلیت‌های ادراک‌شده توسط ذی‌نفعان میدان‌های تاریخی و تفسیر آن‌ها و سپس تهیۀ راهبردهای اقدامی مناسب با این قابلیت‌ها و شرایط ادراک ذی‌نفعان، می‌تواند به رویکرد توصیه‌شده از پایین به بالا و نقش ذی‌نفعان در حفاظت از میدان‌های تاریخی کمک کند.‌

کلیدواژه‌ها


اختیاری، مریم. 1391. بررسی مفهوم‌های خواست و نیاز انسان در روان‌شناسی و تأثیر آن‌ها بر معماری. مجلۀ صفه، ش. 57: 31ـ46.
اسلامی مجاوری، نصر، حمیدرضا انصاری، و علیرضا عینی‌فر. 1402. مطالعۀ قیاسی ویژگی‌های محیطی مرتبط با رفتار ازنظر کاربران و مؤلفه‌های نحو فضا در محلۀ مسکونی با بافت ارگانیک: محلۀ چیذر. مطالعات معماری ایران، ش. 23: 12ـ59.
باقری طالقانی، ابراهیم. 1393. مفاهیم کاربردی نظریۀ افردنس، از روان‌شناسی تا فرایند طراحی. نشریۀ هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی 19(3): 55ـ64.
باندرین، فرانچسکو، و رون ون اوئرز. 2012. منظر شهری تاریخی: مدیریت میراث در قرن شهری. ترجمۀ پویا دولایی، پرستو عشرتی و سمیه فدایی‌نژاد. 1397. تهران: دانشگاه تهران.
حجت، مهدی. 1380. میراث‌فرهنگی در ایران. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
حکیمی، هادی، سلدا نظری، و نیلوفر نظری. 1394. راهبردهای باززنده‌سازی میدان‌های تاریخی؛ نمونۀ موردی: میدان صاحب‌آباد تبریز. نشریۀ علمی‌پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی 19(52): 65ـ83.
دانشگر مقدم، گلرخ، و مرمر اسلام‌پور. 1391. تحلیل نظریۀ قابلیت محیط از دیدگاه گیبسون و بازخورد آن در مطالعات انسان و محیط انسان‌ساخت. مجلۀ معماری و شهرسازی آرمانشهر، ش. 9: 73ـ86.
رادول، دنیس. 2007. حفاظت و پایداری در شهرهای تاریخی. ترجمۀ پیروز حناچی و یلدا شاه‌تیموری. 1393. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سیاسى، على‌اکبر. 1367. نظریه‌هاى مربوط به شخصیت. تهران: دانشگاه تهران.
صادقی، علیرضا، و فریال احمدی. 1396. خوانش مؤلفه‌های مکان در طراحی محیط شهری (نمونۀ موردی: میدان‌های تاریخی نقش جهان، گنجعلی‌خان، دل کمپو و گراند پلیس). مجلۀ علوم و تکنولوژی محیط‌زیست 19(5): 559ـ570.
فنی، زهره، و فرزانه شیرزادی 1397. تحلیل عوامل مؤثر بر بازآفرینی فضاهای تاریخی شهر (مطالعۀ موردی: میدان مشق تهران). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی 13(1): 179ـ197.
قائدرحمتی، صفر، و صادق نجاتی 1398. بررسی تغییرات هویت شهری میدان امام خمینی (توپخانه). فصلنامۀ مطالعات ملی 20(2): 131ـ146.
قره‌بگلو، مینو، قاسم مطلبی، و سامان صبا. 1398. بازشناسی مفهوم ارزش در رابطۀ انسان و محیط در فضاهای باز سکونتی در معماری سنتی ایران. نشریۀ هنرهای زیبا 24(1): 101ـ114.
کریمی آذری، امیررضا، و بهزاد طورانداز. 1397. بازآفرینی میادین شهری با تأکید بر تعاملات اجتماعی بر اساس اصول نوشهرگرایی (مطالعۀ موردی: میدان امام بندرانزلی). مجلۀ دانش شهرسازی 2(3): 85ـ97.
محمدی، محسن، حمید ندیمی، و محمودرضا ثقفی. 1396. جستاری در کاربرد مفهوم قابلیت در طراحی و ارزیابی محیط ساخته‌شده. مجلۀ صفه 27(77): 21ـ33.
مزینی، منوچهر. 1385. مقالاتی در باب شهر و شهرسازی. تهران: دانشگاه تهران.
مطلایی، نجمه، و احسان رنجبر. 1389. مدیریت کیفی فضای جمعی، میدان ترافالگار لندن، الگوی مدیریت کیفیت فضای جمعی. مجلۀ منظر 2(7): 31ـ33.
نقدبیشی، رضا، شهیندخت برق‌جلوه، سید‌ غلامرضا اسلامی، و حامد کامل‌نیا. 1395. الگوی آموزش معماری براساس نظریۀ قابلیت‌های محیطی گیبسون. مجلۀ هویت شهر 10(26): 75ـ84.
ویناس، سالوادور مونوز. 1397. تئوری معاصر حفاظت. ترجمۀ زینب رئوفی و منصور خواجه‌پور. چ۱. تهران: جهاد دانشگاهی.
هاشم‌پور، پریسا، احد نژاد‌ابراهیمی، و ثنا یزدانی. 1397. کاربست رویکرد زمینه‌گرایی در بازآفرینی بافت‌های تاریخی (نمونۀ موردی: میدان صاحب‌الامر تبریز). مجلۀ معماری و شهرسازی پایدار 6(1): 105ـ126.
Alwah, Abdulfattah A.Q. Wen Li, Mohammed A.Q. Alwah, and Saddam Shahrah. 2021. Developing a Quantitative Tool to Measure the Extent to Which Public Spaces Meet User Needs. Urban Forestry & Urban Greening, No. 62: 127-152.
Avrami, E, R. Mason, and M. De La Torre. 2000. Values and Heritage Conservation, Los Angeles: Getty Conservation Institute.
Bell, Paul et al.  2005. Environmental Psychology. Earl McPeek.
Carmona, M. 2003. Public Places, Urban Spaces. Architectural Press.
City of Westminster. 2003. Trafalgar Square Conservation Area Audit. Document ID No: 1130
Fielden, B. 2003. Conservation of Historic Buildings. Oxford; Burlington, MA: Architectural Press.
Gaver, W.W. 1991. Technology Affordance. S. P. Robertson, G. M. Olson & J. S. Olson (Eds.). Proceedings of the SIGCHI. Conference on Human Factors in Computing Systems: Reaching through Technology. New York: ACM Press. 79-84.
Gibson, J. J. 1986. The Ecological Approach to Visual Perception. Boston: Houghton Mifflin Company.
Gibson, J. J. 1982. Notes on Affordances. E. Reed, & R. Jones (Eds.), Reasons for Realism: The Selected Essays of James J. Gibson, Hillsdale, NJ: Erlbaum, 401-418.
Good, James M.M. 2007. The Affordances for Social Psychology of the Ecological Approach to Social Knowing. Sage Published.
Hazen, H. 2009. Valuing Natural Heritage: Park Visitors’ Values Related to World Heritage Sites in the USA. Current Issues in Tourism 12(2): 165-181.
Huitt, W. 2007. Maslow’s Hierarchy of Needs, Educational Psychology Interactive. Valdosta, GA: Valdosta State University.
Jagannath, Thejas. 2018. Theories on Public Spaces: A Case Study of Trafalgar Square. Interviews and Articles on Art & Public Spaces
Liu, Ying-Chieh and Su-ju Lu. 2009. An Investigation of Function Based Design Considering Affordances in Conceptual Design of Mechanical Movement. 8th International Conference. EPCE Springer. Germany.
Madanipour, A. 1996. Design of Urban Space: An Inquiry into a Socia-spatial Process. Wiley.
Mason, R, M. David, and M. Delatorre. 2003. Port Arthur Historic Site Management Authority a Case Study. Getty Conservation Institute. Los Angles.
Matero, F. 2000. Ethics and Policy in Conservation. Newsletter.
Mehan, asma. 2016. Investigating the Role of Historical Public Squares on Promotion of Citizens' Quality of Life. Procedia Engineering, No. 161: 1768-1773
Michell, Vaughan. 2012. The Capability – Affordance Model, A Method for Analysis and Modelling of Capabilities and Affordances. Proceedings of the Second International Symposium on Business Modeling and Software Design, 60-71.
Mitrache, Georgic. 2012.  Architecture, Art, Public Space. Procedia - Social and Behavioral Sciences, No. 51: 562-566.
Motalebi, Ghasem. 2006. A Human-based Approach to Form-making Principles of Urban Spaces. Honar-ha-ye-Ziba, No. 27: 57-66.
Norman, D.A. 1988. The Psychology of Everyday Things, New York: Basic Books.
Pourbahador, Poupak, and Marlies Brinkhuijsen. 2023. Municipal Strategies for Protecting the Sense of Place Through Public Space Management in Historic Cities: A Case Study of Amsterdam. Cities, No. 136: 104242.
Pulles, K, I.A.M. Conti, M.B. de Kleijn, B. Kusters, T. Rous, L.C. Havinga, and D. Ikiz Kaya. 2023. Emerging Strategies for Regeneration of Historic Urban Sites: A Systematic Literature Review. City, Culture and Society 35(2): 100539.
Turgut, Duygu. 2020. Case Study on Holistic Assessment of the Relationship Between City and Square. Journal of Architecture and Urbanism (44)2: 152-165.
Zagroba, Marek, Agnieszka Szczepanska, and Adam Senetra. 2020. Analysis and Evaluation of Historical Public Spaces in Small Towns in the Polish Region of Warmia. Sustainability 12(20): 8356.