بررسی نقش مصالح بومی در بناهای سنتی شهر کاشان از منظر پایداری زیست‌محیطی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان

2 استادیار، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان

3 دانشجوی کارشناسی ارشد، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان

چکیده

معماری سنتی کاشان، دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی در ابعاد مختلف است که یکی از مهم‌ترین این ابعاد، مصالح به‌کاررفته در آن هستند. با توجه به اهمیت روزافزون بحث پایداری و همچنین تأثیر قابل توجه مصالح بر پایداری بنا، در این پژوهش به بررسی نقش مصالح بومی کاشان در پایداری زیست‌محیطی بناهای سنتی این شهر پرداخته‌ شد. در این راستا ابتدا با مطالعۀ منابع متعدد، شاخص‌های تأثیرگذار بر پایداری زیست‌محیطی مصالح در مراحل مختلف حیات آن‌ها شامل استخراج و تولید، حمل و انبار، ساخت‌و‌ساز، بهره‌برداری و درنهایت تخریب و بازیافت، گرد‌آوری ‌شدند. سپس با بررسی‌های میدانی در بافت تاریخی کاشان و مطالعات کتابخانه‌ای، مصالح بومی به‌کاررفته در آن استخراج ‌گردیدند تا از دیدگاه شاخص‌های جمع‌آوری‌شده مورد ارزیابی قرار گیرند. این ارزیابی در هر شاخص با روش متفاوتی نظیر گردآوری اطلاعات عددی، تحلیل کیفی و یا تدوین پرسش‌نامه انجام‌ شد. درنهایت، بر مبنای تحلیل‌های صورت‌گرفته و با استفاده ‌از طیف لیکرت، در هر شاخص امتیازاتی بین 1 تا 5 به مصالح مذکور اختصاص داده‌ شد تا با جمع‌آوری امتیازات هر مورد، یک مقایسۀ کیفی بین آن‌ها از دیدگاه تطابق با شاخص‌های پایداری زیست‌محیطی حاصل ‌شود. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که از میان مصالح مورد بررسی شامل خاک، سنگ، گچ، آهک، مصالح ‌نباتی و فلز، خاک با امتیاز 83 از 85 بیشترین تطابق و فلز با امتیاز 37 از 85 کمترین تطابق را با شاخص‌های مذکور دارند. با دقت روی تحلیل‌های موجود و امتیازات حاصل می‌توان دریافت که مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر امتیازات پایین فلز، فرایند ساخت پیچیدۀ آن و طی مراحل فراوری در کارخانه است، برخلاف خاک که نیازمند ساده‌ترین روش تولید، بدون انجام فرایندهای پیچیده برای آماده‌سازی است. 

کلیدواژه‌ها


 ابراهیم‌آبادی، آرش، ایرج علوی، و سارا کهربای منفرد. 1391. انتخاب روش بهینۀ استخراج در معادن سنگ‌های ساختمانی ایران به روش TOPSIS فازی (مطالعۀ موردی: معدن سنگ گرانیت گزیک بیرجند). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی زمین‌شناسی محیط‌زیست 7 (22): 55ـ70.
 ارمغان، مریم، و یوسف گرجی‌مهلبانی. 1388. ارزش‌های معماری بومی ایرانی در رابطه با رویکرد معماری پایدار. فصلنامۀ مسکن و محیط روستا 28 (126): 20ـ35.
 اکبری، مرتضی، مجید اونق، حمیدرضا عسگری، امیر سعدالدین، و حسن خسروی. 1395. ارزیابی ریسک فرسایش خاک براساس مدل کورین (مطالعۀ موردی: منطقۀ نیمه‌بیابانی غرب استان گلستان). مجلۀ علمی‌پژوهشی مهندسی اکوسیستم بیابان 5 (12): 63ـ78.
 اکرمی، غلامرضا. 1383. طراحی و بازسازی روستاهای بم با نگاه توسعۀ پایدار. در مجموعه مقالات کارگاه تخصصی تدوین منشور توسعۀ پایدار بم. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی.
 اکرمی، غلامرضا، و لیلا علیپور. 1394. نقش مصالح بومی در معماری پایدار از دیدگاه زیست‌محیطی. مجلۀ مسکن و محیط روستا 35 (156): 29ـ48.
 امام، تابع. 1368. گچ: دانستنی‌هایی دربارۀ گچ. نشریۀ مسکن و محیط روستا، ش. 21: 26ـ29.
 بزرگمهری، زهره، و آناهیتا خدادادی. 1389. آمودهای ایرانی (شناخت، آسیب‌شناسی و مرمت). تهران: سروش دانش.
 بیرانوند، مسلم. 1390. بازشناسی معماری پایدار و جایگاه آن در دستیابی به اهداف توسعۀ پایدار. ماهنامۀ دانش نما، ش.196ـ197: 72ـ79.
 پارچه‌باف مطلق، فاطمه، و بابک عالمی. 1400. بررسی و ارزیابی بازار تاریخی کاشان از منظر پایداری زیست‌محیطی. دوفصلنامۀ علمی کاشان‌شناسی ۱۴ (۱): 27ـ56.
 پوردیهیمی، شهرام. 1390. زبان اقلیمی در طراحی محیطی پایدار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
 تقی‌پور قصابی، بهزاد، و احمد میرزامحمدی. 1398. بررسی طراحی معماری پایدار با رویکرد طراحی معماری بیونیک و ارتباط آن‌ها با یکدیگر. نشریۀ علمی‌تخصصی شباک 5 (46): 19ـ26.
 حامی، احمد. 1376. مصالح ساختمان. تهران: دانشگاه تهران.
 حیدری، داریوش، حامد یونسی، و غلامرضا وطن‌خواه. 1392. پژوهشی در ملات‌های آهکی تاریخی (ساروج)؛ نمونۀ موردی: حمام شاهزاده‌ها در اصفهان. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی مرمت و معماری ایران 3 (5): 83ـ98.
 خشتابه، ریحانه، مرتضی اکبری، آوا حیدری، و علی‌اصغر نجف‌پور. 1401. تأثیر استخراج سنگ آهن بر غلظت برخی از فلزات سنگین و پهنه‌بندی آلودگی خاک (مطالعۀ موردی: معدن سنگ آهن سنگان، خواف-ایران). نشریۀ آب و خاک 37 (1): 77ـ94.
 دربان، علی، و مریم جوادنیا. 1397. معماری سبز گامی به‌سوی معماری پایدار. نشریۀ معماری‌شناسی 1 (5): 1ـ6.
 درمحمدی، منصوره، و رضا رحیم‌نیا. 1396. تثبیت مکانیکی خاک و تبیین جایگاه آن در مصالح بومی اقلیم گرم ‌و خشک. نشریۀ معماری اقلیم گرم و خشک 5 (6): 29ـ49.
 رستمی، ژنیت، مهرداد جاویدی‌نژاد، و بهروز منصوری. 1398. هماهنگی تکنیک، مصالح و محیط‌زیست و کاربرد آن در زیبایی و عملکرد بناهای سنتی شهرهای کویری ایران. مجلۀ مطالعات هنر اسلامی 15 (34): 215ـ239.
 رضائی‌پور باغدر، عبدالحسین، حسن وقارفرد، حمیدرضا عظیم‌زاده، حمید غلامی، و یحیی اسماعیل‌پور. 1394. بررسی وضعیت آلودگی پساب ناشی از فراوری سنگ آهن در مناطق بیابانی (بررسی موردی: منطقۀ بافق). نشریۀ مدیریت بیابان 3 (5): 14ـ25.
 زرین، لیلا، منصوره طاهباز، و سید مجید مفیدی شمیرانی. 1400. اصول تطبیقی معماری پایدار بناهای مسکونی بومی در اقلیم‌های خشک ایران. نشریۀ مطالعات هنر اسلامی 18 (41): 223ـ233.
 زمرشیدی، حسین. 1377. معماری ایران: مصالح‌شناسی سنتی. تهران: زمرد.
 زهری، سارا، منصوره طاهباز، و ایرج اعتصام. 1395. تأثیر مصالح و روش‌های ساخت بومی بر کاهش مصرف انرژی در خانه‌های روستایی مناطق جلگه‌ای گیلان. مجلۀ علوم و تکنولوژی محیط‌زیست 22 (1): 89ـ100.
 ستاری، حانیه، و فهیمه معتضدیان. 1399. تبیین اصول معماری پایدار، در جهت ارتقای نماهای طراحی‌شدۀ 5 سال اخیر در شهر تهران. نشریۀ معماری‌شناسی 3 (14): 1ـ7.
 سیستانی، ندا، مظاهر معین‌الدینی، نعمت‌اله خراسانی، امیرحسین حمیدیان، محمدصالح علی طالشی، و رخساره عظیمی یانچشمه. 1396. آلودگی فلزات سنگین در خاک‌های مجاور صنایع فولاد کرمان: ارزیابی غنای فلزی و درجۀ آلودگی. مجلۀ سلامت و محیط‌زیست 10 (1): 75ـ86.
 صادقی پی، ناهید. 1391. تأملی در مصالح بوم آورد روستا. نشریۀ مسکن و محیط روستا 31 (139): 17ـ32.
 صفوی همامی، سید محمدمهدی، سید بهشید حسینی، و علیرضا عندلیب. 1396. معماری پایدار دفاعی در طراحی منازل مسکونی. مجلۀ سیاست دفاعی 25 (100): 131ـ152.
 ضرغامی، اسماعیل، علی خاکی، و سیده اشرف سادات. 1394. بررسی تطبیقی معماری پایدار و مطابقت آن با معماری بومی خانه‌های سنتی در شهر ایرانی-اسلامی. مجلۀ معماری و شهرسازی پایدار 3 (1): 15ـ30.
 قبادیان، وحید. 1382. بررسی اقلیمی ابنیۀ سنتی ایران. تهران: دانشگاه تهران.
 کباری، سیاوش. 1375. مصالح‌شناسی. تهران: دانش و فن.
 کرجانی، شیدا، شبنم اکبری نامدار، مریم سینگری، و حسن ستاری ساربانقلی. 1402. اثرسنجی شاخص‌های ارزش‌های پنهان کالبدی معماری پل‌های تاریخی از دیدگاه طراحان و کاربران فضایی (نمونه‌های مطالعاتی: پل‌ها در مسیر زاینده‌رود از سرچشمه تا تالاب). فصلنامۀ معمار شهر 2 (7): 65ـ89.
 کیم، جین. 1382. واحد معماری پایدار: مقدمه‌ای بر طراحی پایدار. ترجمۀ نازلی دبیدیان و مروه فرهودی. نشریۀ معماری ایران 4 (14): 6ـ28.
 لطفعلیان، مجید، نغیمه بدراقی، و حامد نقوی. 1389. بررسی میزان آلودگی منتشرشده در قطع هر مترمکعب چوب به‌وسیلۀ اره‌موتوری (منطقۀ مورد مطالعه: جنگل‌های پایین‌بند صنایع چوب و کاغذ مازندران). مجلۀ انسان و محیط‌زیست 8 (1): 21ـ27.
 مداحی، سید مهدی، محمدحسین عابدی، و اعظم صداقت‌مند. 1396. بهره‌گیری از مصالح بومی-سنتی به‌منظور بهینه‌سازی مصرف انرژی حرارتی ساختمان؛ نمونۀ موردی: بافت مسکونی-تاریخی بیلند گناباد. نشریۀ معماری سبز 3 (7): 1ـ20.
 مقدم راد، فرهام، و منصور سپهری مقدم. 1399. ارزیابی بناهای بلندمرتبۀ مسکونی ایرانی از منظر معماری الگوگرا در معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی. فصلنامۀ نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی 13 (2): 543ـ557.
 میراحمدی‌زاده، علیرضا، حامد دلام، مژگان سیف، و ریحانه بهرامی. 1397. طراحی، ساخت و تجزیه و تحلیل داده‌های مقیاس لیکرت. مجلۀ آموزش و سلامت جامعه 5 (3): 63ـ72.
 ویسه، سهراب، ناهید خدابنده، حمیدرضا حکاکی فرد، و فرهنگ طهماسبی. 1388. ارائۀ روش‌های مناسب در استفاده از مصالح بوم‌آورد. نشریۀ مسکن و محیط روستا، ش. 126: 2ـ19.
هادی، ابوذر، ابوذر نصرالهی، و سحر حسینی. 1390. بررسی نقش مصالح در مدیریت انرژی معماری بومی. همایش ملی عمران، معماری، شهرسازی و مدیریت انرژی.
 هیرمندی‌نیاسر، مرضیه. 1395. معماری و توسعۀ پایدار و رابطۀ آن با انسان و طبیعت. ماهنامۀ شباک 2 (4): 149ـ155.
Akadiri, Peter O., Ezekiel A. Chinyio, and Paul O. Olomolaiye. 2012. Design of a Sustainable Building: A Conceptual Framework for Implementing Sustainability in the Building Sector. Buildings 2 (2): 126ـ152.
Alrashed, Farajallah, Muhammad Asif, and Stas Burek. 2017. The Role of Vernacular Construction Techniques and Materials for Developing Zero ـ Energy Homes in Various Desert Climates. Buildings 7 (1): 1ـ19.
Calkins, Meg. 2008. Materials for Sustainable Sites: A Complete Guide to the Evaluation Selection and Use of Sustainable Construction Materials. New Jersey: John wiley & sons.
Dodo, Yakubu Aminu, Mohd Hamdan Ahmad, Mansir Dodo, Faizah Mohammed Bashir, and Suleiman Aliyu Shika. 2014. Lessons from Sukur Vernacular Architecture: A Building Material Perspective. Journal of Advanced Materials Research (935): 207ـ210.
Fang, Ying. 2014. Analysis of the Sustainable Construction Concept of the Vernacular Materials. Journal of Advanced Materials Research (893): 694ـ697.
Fernandes, Jorge Emanuel Pereira, Ricardo Mateus, and L. Bragança. 2014. The Potential of Vernacular Materials to the Sustainable Building Design. Journal of Vernacular Heritage and Earthen Architecture: Contributions for Sustainable Development: 623ـ629.
Flaiban, Vanessa. 2019. The Vernacular Roots Vernacular Architecture as a Leader to the New Sustainable Dwelling. Journal of a Sustainable Global South 3 (2): 6ـ12.
Gabriella, Ir, M.T. Janssen, and Ch.F. Hendriks. 2002. Sustainable Use of Recycled Materials in Building Construction. Advances in building Technology 2: 1399ـ1406.
Godfaurd, John, Derek Clements ـ Croome, and George Jeronimidis. 2004. Sustainable Building Solution: A Review of Lessons from the Natural World. Building and Environment 40 (3): 319ـ328.
Howarth, George, Mark Hadfield. 2006. A Sustainable Product Design Model. Materials and design 27 (10): 1128ـ1133.
Isik, Bilge, and Tugsad Tulbentci. 2008. Sustainable Housing in Island Conditions Using Alker ـ Gypsum ـ Stabilized Earth: A Case Study from Northern Cyprus. Building and environment 43 (9): 1426ـ1432.
Khashtabeh, Rokhsareh, Morteza Akbari, Mahdi Kolahi, and Ali Talebanfard. 2020. Assessing the Efects of Desertifcation Control Projects Using Socio ـ Economic Indicators in the Arid Regions of Eastern Iran. Journal of Environment, Development and Sustainability 23 (7): 10455ـ10469.
Lyons, Arthur. 2014. Materials for Architects and Builders. London: Taylor and Francis group.
Mahmoud, Randa A., and Rowaida Rashed. 2019. Gentrification of Vernacular Materials as a Key towards Sustainable Built Environment. Journal of Engineering and Applied Sciences.
Morel, J.C., A. Mesbah, M. Oggero, p. Walker. 2001. Building Houses with Local Materials: Means to Drastically Reduce the Environmental Impact of Construction. Building and Environment 36 (10): 1119ـ1126.
San ـ Jose, J.T., R. Losada, J. Cuadrado, and I. Garrucho. 2007. Approach to the Quantification of the Sustainable Value in Industrial Buildings. Building and Environment 42 (11): 3916ـ3923.
Wever, H. 1997. Sustainable Building and the Use of Raw Materials in the Civil Engineering Sector. Studies in Environmental Science 71: 883ـ886.
Yagi, Koichi, and Kohmei Halada. 2001. Materials Development for a Sustainable Society. Materials and Design 22 (2): 143ـ146.
Zhou, Chang ـ Chun, Guo ـ Fu Yin, Xiao ـ Bing Hu. 2009. Multi Objective Optimization of Material Selection for Sustainable Products: Artificial Neural Networks and Genetic Algorithm Approach. Materials and Design 30 (4): 1209ـ1215.
Zimmermann, M., H.J. Althaus, and A. Haas. 2005. Benchmarks for Sustainable Construction: A Contribution to Development a Standard. Energy and Buildings 37 (11): 1147ـ1157.