گونه‌شناسی فضایی ـ کالبدی مساجد تاریخی استان فارس

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز

2 کارشناسی ‌ارشد، مطالعات معماری ایران، دانشگاه شیراز

3 دانشجوی کارشناسی ‌ارشد، مطالعات معماری ایران، دانشگاه شیراز

چکیده

فارس همواره به‌عنوان یکی از مراکز مهم سیاسی، اجتماعی و مذهبی در ایران شناخته شده و بناهای متعددی با کاربری‌های مختلف در آن شکل گرفته‌اند. در دوران اسلامی نیز ساخت مسجد به‌عنوان یک پایگاه مذهبی در این منطقه جایگاه ویژه‌ای یافته که سبب تبدیل برخی آتشکده‌های آن به مسجد یا ساخت مساجدی با الگوهای ساده تا پیچیده شده است. با گذر زمان و رسیدگی نکردن به این بناها، برخی از آن‌ها ویران شده یا با مرمت غیراصولی، بنیان اولیۀ خود را از دست داده‌‌اند؛ اما تعدادی از آن‌ها همچنان حفظ شده و به ثبت رسیده‌اند. هدف نوشتار پیش ‌رو، معرفی مساجد تاریخی ثبت‌شده در استان و گونه‌شناسی آن‌هاست. ازاین‌رو با بهره‌گیری از روش توصیفی‌تحلیلی و استدلال منطقی با بررسی 63 مورد از مساجد ثبتی استان، به گونه‌بندی نمونه‌ها براساس عناصر فضایی تشکیل‌دهنده و نوع آن‌ها به‌لحاظ محصوریت فضایی (بسته، باز و نیمه‌باز) پرداخته ‌شده ‌است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که مساجد فارس به سه گونۀ اصلی شامل مساجد فاقد فضای باز و نیمه‌باز «تک‌شبستانه»، مساجد دارای فضای بسته و باز «شبستان و حیاط» و مساجد دارای فضای بسته و باز و نیمه‌باز «شبستان، حیاط و رواق ـ ایوان‌» قابل تفکیک‌اند. علاوه‌بر این سه گونه‌، شش مورد از مساجد مورد مطالعه نیز به‌دلیل برخی ویژگی‌های منحصربه‌فرد، جزء نمونه‌های خاص در نظر گرفته شده است که ازجملۀ آن‌ها  به مسجد سنگی ایج، سنگی داراب، جامع داراب، ایزدخواست، شیدان بوانات و خان جهرم می‌توان اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها


 امیری‌آذر، عرفان. 1398. چیستی و چرایی مسجد خان جهرم؛ مسجدی گنبدخانه‌دار در استان فارس. اندیشۀ معماری 3 (6): 17ـ28.
 آرشیو میراث فرهنگی استان فارس.
پیرنیا، محمدکریم. 1395. معماری ایرانی. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: معماریان.
 توکلیان، زهرا، و سارا بهمنی‌کازرونی. 1394. بررسی چگونگی انتظام شبستان در مساجد تاریخی شیراز. پژوهش های معماری اسلامی 3 (3): 89 ـ105.
 خادم‌زاده، محمدحسن، غلامحسین معماریان، و کامیار صلواتی. 1396. گونه‌شناسی تحلیلی مساجد تاریخی حوزۀ فرهنگی کردستان ایران. مطالعات معماری ایران 6 (11): 103ـ124.
 دهخدا، علی‌اکبر. 1342. لغت‌نامۀ دهخدا. زیر نظر محمد معین. تهران: دانشگاه تهران.
 دیولافوا، ژان. 1378. سفرنامۀ مادام دیولافوا «ایران و کلده». ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی. تهران: قصۀ پرواز.
رحیمی‌آریایی، افروز، نیما ولی‌بیگ، و اصغر محمودآبادی. 1398. گونه‌شناسی شکلی کتیبه‌های کوفی در مساجد و مناره‌های شیوه‌های رازی و آذری در استان اصفهان. تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری دانشگاه الزهرا 28 (22): 7ـ38.
 رضائی‌نیا، عباسعلی. 1396. صورت ایوان در معماری ایرانی، از آغاز تا سده‌های نخستین اسلامی. مطالعات معماری ایران 6 (11): 125ـ144.
 کمالی سروستانی، کوروش. 1384. مساجد تاریخی شیراز، شیراز: سازمان میراث فرهنگی استان فارس و دانشنامۀ فارس.
 معماریان، غلامحسین. 1399. معماری ایرانی دستگاه‌شناسی. تهران: گلجام.
 موسوی، مهسا، و مهدی حمزه‌نژاد. 1398. گونه‌شناسی مساجد سنتی خراسان (شمالی ـ رضوی ـ جنوبی) بر مبنای فضای باز و نیمه‌باز. پژوهشنامۀ خراسان بزرگ 10 (36): 1ـ18.