مطالعۀ‌ کیفی‌ و گونه‌شناسی‌ بادگیرهای یک‌طرفه‌ در شرق ایران نمونۀ موردی: شهرستان خوسف‌ و روستای خور در استان خراسان جنوبی‌

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد

2 دانشیار گروه ساختمان، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهیدبهشتی

3 دانشجوی دکتری تکنولوژی انرژی، دانشکده مهندسی مکانیک، دانشگاه آلتو، هلیسنکی، فنلاند

چکیده

بادگیر به‌عنوان یک عنصر معمارانه و مهندسی در معماری بومی ایران، در سیمای شهرهای گرم و خشک دیده می‌شود. امروزه با ورود تکنولوژی و تغییر سبک زندگی و همچنین افزایش میزان گردوغبار در منطقه، بادگیر جایگاه پیشین خود را در این منطقه از دست داده و بومیان به استفاده از سیستم‌های سرمایشی متداول مانند کولر آبی و گازی روی آورده‌اند. در این مقاله، شهرستان خوسف و روستای خور از توابع بیرجند به‌عنوان نمونه‌های مورد مطالعه از اقلیم گرم و خشک در شرق ایران برگزیده شده‌اند. در اینجا سعی می‌شود ضمن معرفی شهرستان خوسف و روستای خور و بررسی مختصر بافت و خانه‌های بومی منطقه، معماری بادگیرهای یک‌طرفه و ساختارکالبدی آن‌ها نیز مطالعه گردد. هدف اصلی مقاله، گونه‌شناسی بادگیرهای منطقه ازطریق بررسی موقعیت قرارگیری بادگیر در پلان و مقطع بنا، پلان و نمای بادگیر و ارتباط بین اتاق بادگیر و سایر فضاهاست. بادگیرهای مورد مطالعه با کمک مستندات موجود از بادگیرها و مشاهدات و برداشت‌های میدانی، براساس سلامت بنا، امکان دسترسی به بنا و محدودیت‌های تحقیق انتخاب و سعی شده تنوعی از بادگیرهای شناخته‌شدۀ منطقه در این نمونه‌ها باشد. روش تحقیق حاضر، توصیف و تحلیل منطقی است. نوع تحقیق کیفی است و روش اصلی یافته‌اندوزی با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای، مشاهده و اندازه‌گیری‌های دقیق در ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎی ﻣﯿﺪاﻧﯽ است. این مطالعه بیانگر سه گونه بادگیر یک‌طرفه در منطقه است که براساس زبان محلی با عناوین خول، شرفه و بادگیر دسته‌بندی می‌شوند. هریک از این انواع با توجه به سهولت ساخت، هزینه و میزان تأمین تهویه، به تعداد و در بخش‌های معینی از فضاهای خانه مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در انتها، بر پایۀ اطلاعات حاصل در این مطالعه و کمبودهای اطلاعاتی در منطقۀ شرق ایران، پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها


ابویی، رضا، فرهنگ مظفر، و لیلا ذاکرعاملی. 1391. پیدایش بادگیر در خانه‌های دشت یزد-اردکان. نشریۀ مرمت و معماری ایران (مرمت آثار بافت‌های تاریخی و فرهنگی) 2 (3): 15ـ۲۸.
اکرمی، غلامرضا، هومن یارمحمدی، و سارا داهی. 1391. بررسی کیفی و کمی انواع سیستم‌های برودتی رایج در بناهای مسکونی روستایی، مطالعۀ موردی: روستای خور. نشریۀ مسکن و محیط روستا، ش. 139:‌ 33ـ۵۰.
پوراحمدی، محبوبه، و محمدحسین آیت‌اللهی. 1391. راهکارهای بازکارایی بادگیرهای عقدا. نشریۀ مسکن و محیط روستا 31 (140): 29ـ۳۸.
توکلی، ش. 1394. بررسی تأثیر هندسه بر گونه‌شناسی بادگیرهای شهرستان سیرجان. همایش بومی‌سازی معماری و شهرسازی ایران، یزد.
حجازی، مهرداد، بینا حجازی، و صبا حجازی. 1396. معماری، عملکرد سرمایشی و رفتار لرزه‌ای بادگیر. مسکن و محیط روستا ۳۶ (۱۵۸): ۲۱ـ۳۴.
دهقانی، علیرضا، و سیروس آقانجفی. 1383. بررسی تجربی کارایی دو طرح جدید بادگیر و مقایسۀ آن‌ها با بادگیرهای سنتی. نشریۀ انرژی ایران 9 (2): 14ـ26.
سپهوند، محمد، محمد پیرمحمدی،و کیومرث بیرانوند. 1393. تحلیلی بر گونه‌شناسی معماری بادگیرها در مناطق گرم و خشک (نمونۀ موردی، شهر یزد). اولین همایش ملی افق‌های نوین در توانمندسازی و توسعۀ پایدار معماری، عمران، گردشگری، انرژی و محیط زیست شهری و روستایی. همدان.
سعیدی رضوانی، علیرضا. 1389. بررسی تجربی و شبیه‌سازی عملکرد بادگیرهای پیش‌ساخته جهت تهویۀ طبیعی ساختمان و کاهش مصرف انرژی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، رشتۀ مهندسی عمران، گرایش محیط زیست. دانشگاه فردوسی مشهد.
فیض جردوی، قاسم. 1395. اثر سازه‌های معماری سنتی و بادگیر بر حرارت محیط. چهارمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی. بانکوک.
کرمی، رامین، فرزاد نجفی گوگوچی، و محمد ایازی. 1391. بررسی روش‌های مختلف استفاده از بادگیرها جهت سرمایش طبیعی هوا. دومین همایش ملی انرژی باد و خورشید. تهران.
 محمودی زرندی، مهناز. 1395. تحلیلی بر جهت‌گیری، جانمایی و فضاهای سرویس‌دهندۀ بادگیرها در مساکن بومی یزد. مسکن و محیط روستا 35 (153): 35ـ۴۶.
محمودی، مهناز، و سید مجید مفیدی. 1387. تحلیلی بر گونه‌شناسی معماری بادگیرهای یزد و یافتن گونۀ کارکردی بهینه. نشریۀ هنرهای زیبا، ش. 36:‌ 27ـ۳۶.
محمودی، مهناز. 1385. بادگیر جذابیت سیما و منظر شهر یزد. مجلۀ باغ نظر 3 (5): 91ـ۹۹.
مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران. 1397. طرح تجدید حیات بافت تاریخی شهر خوسف؛ شناخت، تحلیل، توان‌سنجی، مبانی نظری، طرح و راهبردهای اصلی. اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی.
مزیدی، محسن، و محمد مزیدی. 1387. ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﺪدی ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺑﺎدﮔﻴﺮﻫﺎ ﺑﻪ‌ﻋﻨﻮان ﺳﻴﺴﺘﻢ‌ﻫﺎی ﺳﺮﻣﺎﻳﺶ اﻧﻔﻌﺎﻟﻲ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﺮم و ﺧﺸﻚ. نشریۀ انرژی ایران 11 (2): 39ـ۴۶.
معاونت عمران روستایی بنیاد مسکن و انقلاب اسلامی. 1386. گزارش فاز صفر طرح بهسازی بافت باارزش روستای خور. تهران: دانشگاه تهران.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد، و کاوان جوانرودی. 1390. مقایسۀ تطبیقی اثر جریان هوا بر دو گونه بادگیر یزدی و کرمانی. نشریۀ هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی 3 (48): 69ـ۸۰.
مهندسان مشاور معماری و شهرسازی کلوان فضا شهر. 1398. طرح مطالعات مستندسازی بافت فرهنگی تاریخی روستای خور. اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان جنوبی.
مهندسین مشاور بتل مک‌کارتی. 1381. بادخان. ترجمۀ محمد احمدی‌نژاد. اصفهان: نشر خاک.
میرجانی ارجنان، محسن. 1383. بادگیرهای یزد. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد باستان‌شناسی. دانشگاه تهران.
‌هاشمی زرج‌آباد، حسن، و ذبیح‌الله مسعودی. 1391. بادگیر؛ شاهکار مهندسی معماری سنتی ایران در حاشیۀ کویر، تحلیلی بر گونه‌شناسی معماری بادگیر در خراسان جنوبی. فصلنامۀ مطالعات فرهنگی - اجتماعی خراسان 6 (24): 166ـ۱۹۸.
‌هامون، محمدعلی. 1399، فیلم و نوار مصاحبه با استاد محمدعلی ‌هامون استادکار سنتی منطقه: دربارۀ شیوۀ ساخت بادگیرهای منطقه. (13/07/1399). اقامتگاه بینا، خوسف.
یاری بروجنی، نفیسه، شیدا مراحمی، و مهدی سعدوندی. 1396. تحلیلی بر گونه‌شناسی انواع بادگیر بر‌اساس پلان در خانه‌های بندر لافت. مسکن و محیط روستا ۳۶ (۱۵۷): ۳۷ـ۵۲.
Dehghani-Sanij, A.R., M. Soltani, and K. Raahemifar. 2015. A New Design of Wind Tower for Passive Ventilation in Buildings to Reduce Energy Consumption in Windy Regions. Renewable and Sustainable Energy Reviews Journal, no. 42, 182-195.
Dormohamadi, M., M. Tahbaz, and A. Velashjerdi Farahani. 2023. Performance Evaluation of a Single-side Windcatcher in the Transitional Seasons (Case Study: Khousf Town, Southern Khorasan Province, Iran)", International Journal of Building Pathology and Adaptation, (Vol. ahead-of-print No. ahead-of-print). https://doi.org/10.1108/IJBPA-01-2022-0002.
Ettouney, M. 2008. Building Integration Solutions.US: AEI (Architectural Enginering Institute).- Google earth pro download free
Khan, N., Y. Su, S.B. Riffat. 2008. Review on Wind Driven Ventilation Techniques. Energy and Buildings Journal, no. 40, 1586-1604.
Mahmoudi Zarandi, M. 2009. Analysis on Iranian Wind Catcher and its Effect on Natural Ventilation as a Solution Towards Sustainable Architecture (Case Study: Yazd). World Academy of Science, Engineering and Technology, no. 54: 574-579.
Masouda, S. 1974. Excavations at Tape Sang-e Cagmag, Proc. of the 2nd Int. Symp.On Archeological Research in Iran. Tehran.
Montazeri, H. and F. Montazeri. 2018. CFD Simulation of Cross-Ventilation in Buildings Using Rooftop Windcatchers: Impact of Outlet Openings. Renewable Energy Journal, no. 118, 502-520.
Nejat, P., J. Kaiser Calautit, M. Zaimi Abd Muhd, B. R. Hughes, and F. Jomehzadeh, 2016. Data on the Natural Ventilation Performance of Windcatcher with Anti-Short-Circuit Device (ASCD).Data in Brief, no. 9, 252-256.
Ozay, N. 2004. A Comparative Study of Climatically Responsive House Design at Various Periods of Northern Cyprus Architecture, Building and Environment, no. 37, 1003-1012.
Roaf, S. 2005. Air-Conditioning Avoidance: Lessons from the Windcatchers of Iran.International Conference “Passive and Low Energy Cooling for the Built Environment”, May, Santorini, Greece.
------. 1998. The Wind Catcher of Yazd. PhD Thesis. Oxford: Oxford Polytechnic.
Saadatian, O., L.C. Haw, K. Sopian, and M.Y. Sulaiman. 2012. Review of Windcatcher Technologies. Renewable and Sustainable Energy Reviews Journal, no. 16: 1477-1495.
Soutullo, S., C. Sanjuan, and M.R. Heras. 2012. Energy Performance Evaluation of an Evaporative Wind Tower. Solar Energy, no. 86: 1396-1410.