از ناصری تا اهواز؛ بازخوانی تجربۀ تجدد در یک شهر ایرانی عصر قاجار

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده عمران و معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز

2 پژوهشگر دکتری، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

چکیده

هرچند بیش از صد سال از ظهور پدیدۀ «تجدد» یا مدرنیته در شهرسازی ایرانی می‌گذرد، پژوهش دربارۀ نسبت تجدد و شهرسازی در ایران معاصر، قدمتی حدوداً سی‌ساله دارد. این پژوهش‌ها حوزۀ مطالعاتی «تاریخ معماری و شهرسازی معاصر ایران» را رقم زده است که البته نقایصی نیز دارد. «تهران‌محوری» بیش از حد پژوهش‌ها و «کم شمردن تحولات عصر قاجار» ازجمله نقایص این حوزه است که به نادیده یا دست‌کم شمردن بخشی از میراث معماری و شهرسازی معاصر ایران انجامیده. یکی از راه‌های مقابله با این نقایص پرداختن به جریان تجدد شهری در نقاط دور از مرکز یا به‌اصطلاح «مناطق پیرامونی» در ایران معاصر است. در این راستا مقالۀ حاضر به شهر اهواز، به‌عنوان یکی میراث‌های کمترشناختۀ شهرسازی معاصر ایران می‌پردازد. هرچند اهواز از شهرهای قدیم ایران است، پس از ویرانی شهر کهن در قرون چهارم-پنجم هجری، تولد و توسعۀ دوباره این شهر در عصر قاجار رخ داد. در این زمان و با احیای کشتیرانی بر کارون، قاجاریان به اندیشه تأسیس بندری در حوالی اهواز کهن افتادند که هستۀ باززایی اهواز نوین شد. مقالۀ حاضر به بررسی تجربۀ این باززایی و نسبت آن با پدیدۀ تجدد می‌پردازد. روش تحقیق مقاله حاضر تفسیری-تاریخی و مهم‌ترین منابع آن مجموعه‌ای اسناد متنی و نقشه‌های ترسیمی از سال‌های آغازین تأسیس شهر است که سعی گردیده با استفاده از آن‌ها روایتی دست‌اول از فرایند پیدایش و توسعۀ اولیۀ اهواز نوین به دست داده شود. روایت حاضر نشان می‌دهد اهواز را به‌واقع باید یکی از نمادهای تجدد شهری در ایران معاصر دانست. همچنین این بررسی نشان می‌دهد تجدد شهری در اهواز بیش از آنکه با نشانه‌های نوعی تجدد تقلیدی یا برون‌نگر ـ که اغلب از ویژگی‌های تجدد شهری در عصر قاجار و شهرسازی معاصر ایران شمرده می‌شود ـ همسویی داشته باشد، با معیارهای تجدد خودجوش یا درون‌زا نزدیکی نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


اعتصام، ایرج. 1374.  بررسی تطبیقی معماری و شهرسازی معاصر ایران با اروپا. در مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران؛ ارگ بم-کرمان. به کوشش باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، 89ـ110. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
 امام شوشتری، سید محمدعلی. 1331. تاریخ جغرافیایی خوزستان. تهران: امیرکبیر.
 اورکاد، برنار. 1379. تغییرات بافت شهری در ایران. ترجمۀ حسین سامعی. در ایران و مدرنیته؛ گفتگوهایی با پژوهشگران ایرانی و خارجی درزمینۀ رویارویی ایران با دستاوردهای جهان مدرن. به ‌کوشش رامین جهانبگلو، 65ـ75. تهران: گفتار.
بانی‌مسعود، امیر. 1388. معماری معاصر ایران. ویراستۀ علیرضا سیداحمدیان و حمید خداپناهی. تهران: هنر معماری قرن.
برمن، مارشال. 1380. تجربۀ مدرنیته. ترجمۀ مراد فرهادپور. تهران: طرح نو.
پوراحمد، احمد، بهار حبیبیان، و محمدرضا احمدنیا. 1395. تحلیل کالبدی شهر اهواز. باغ نظر 13 (39): 25ـ38.
جابری‌مقدم، هادی. 1389. شهر و مدرنیته. تهران: فرهنگستان هنر.
چریکف. 1358. سیاحتنامۀ چریکف. ترجمه و تصحیح علی‌اصغر عمران. تهران: سهامی کتاب‌های جیبی.
حبیبی، سید محسن. 1373. نخستین پژواک مدرنیته در ایران. در گفتگو، ش. 3: 138ـ152.
حبیبی، سید محسن. 1389. شرح جریان‌های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
دیولافوا، مادام ژان. 1371. ایران، کلده و شوش. ترجمۀ شادروان علی‌محمد فره‌وشی. به‌ کوشش دکتر بهرام فره‌وشی. تهران: دانشگاه تهران.
سجادیان، ناهید، مرتضی نعمتی، صفیه دامن‌باغ، و علی شجاعیان. 1395. تحلیلی بر رشد سریع شهرنشینی و کیفیت زندگی در کلان‌شهر اهواز. جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای 6 (18): 187ـ214.
صارمی، علی‌اکبر. 1374. مدرنیته و رهاوردهای آن در معماری و شهرسازی ایران. گفتگو، ش. 10: 57ـ۷۱.
طایی، رضا. 1395. تأثیر احداث سد کارون بر تأسیس شهر ناصری و توسعۀ شهر اهواز. فصلنامۀ جندی‌شاپور 2 (8): 41ـ۵۶.
علم، محمدرضا، و عصمت بابادی. 1394. تأثیر اقدامات شرکت نفت ایران و انگلیس در ساختار اقتصادی، عمرانی و فرهنگی اهواز. فصلنامۀ گنجینۀ اسناد 25 (1): 5ـ28.
فریدالملک، میرزا محمدعلیخان. 1354. خاطرات فرید. گردآورنده: مسعود فرید (قراگوزلو). تهران: زوار.
قائم‌مقامی، جهانگیر. 1347. تطورات نام خوزستان. بررسی‌های تاریخی، ش. 18: 171ـ184.
قبادیان، وحید. 1391. سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: علم معمار.
قبادیان، وحید،و سمیرا قبادیان. 1383. معماری در دارالخلافۀ ناصری: سنت و تجدد در معماری معاصر تهران. تهران: پشوتن.
قراگوزلو، حاجی عبدالله خان امیرنظام. 1382. مجموعه آثار. تصحیح عنایت‌الله مجیدی. تهران: میراث مکتوب.
کسروی، احمد. 1384. تاریخ پانصدسالۀ خوزستان. تهران: دنیای کتاب.
کیانی، مصطفی. ۱۳۸۳. معماری دورۀ پهلوی اول: دگرگونی اندیشه‌ها و پیدایش و شکل‌گیری معماری دورۀ بیست‌سالۀ معاصر ایران 1299ـ1320. تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران.
گیدئون، زیگفرید. 1391. فضا، زمان و معماری. ترجمۀ منوچهر مزینی. تهران: علمی و فرهنگی.
لوریمر، جان‌گوردون. 1390. تاریخ خوزستان. ترجمۀ محمد جواهرکلام. تهران: کویر.
مال‌عزیزی، مهرداد. 1371. مجموعۀ شهرهای ایرانی؛ اوکسین ‌یا اهواز امروزین. مجلۀ معماری و شهرسازی 5 (19 و 20): 22ـ۲۵.
 مختاری، اسکندر. 1390. میراث معماری مدرن ایران. ویراستۀ میترا طاهری‌لطفی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
 مجتهدزاده، روح‌الله، و زهرا نام‌آور. 1385 اهواز میراث ناشناخته. مجلۀ اثر 27 (40 و 41): 2۲۷ـ2۳۹.
 مجتهدزاده، روح‌الله، و زهرا نام‌آور. 1394. در جست‌وجوی هویت شهری اهواز. تهران: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی.
مدنی‌پور، علی. ۱۳۸۷. تحول و تداوم مفهوم شهر. در شهرسازی و معماری هفت شهر 2 (25 و 26): 32ـ37.
 مقتدر، رضا. 1372. دوران صدسالۀ تجدد در معماری و شهرسازی ایران. ایران‌نامه، 11 (2): 259ـ270.
 مقصودی، امین. 1398. یکجانبه‌گرایی مدرنیستی و سیاست‌های توسعۀ شهری ایران معاصر. مجلۀ منظر، ش. 48: 6ـ13.
 میرزا تقی‌خان کاشانی. 1370. گنج شایگان. به اهتمام جمشید مظاهری. نشریۀ دانشگاه ادبیات و علوم انسانی 2 (3): 127ـ۲۰۶.
 میلانی، عباس. 1380. تجدد و تجدد ستیزی در ایران. تهران: اختران.
 نجم‌الملک، حاج عبدالغفار. 1362. سفرنامۀ خوزستان. به‌ کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: علمی.
 نجم‌الملک، حاج عبدالغفار. 1386. سفرنامۀ دوم نجم‌الدوله به خوزستان. تصحیح احمد کتابی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
 نظام‌السلطنه مافی، حسین‌قلی خان. 1362. خاطرات و اسناد حسین‌قلی‌خان نظام‌السلطنه مافی. به کوشش معصومه نظام‌مافی و منصوره اتحادیه. تهران: تاریخ ایران.
 ویلسون، سرآرنولد. 1396. جنوب غرب ایران؛ یادداشت‌های روزانۀ یک افسر دیپلمات. ترجمۀ فریور جوانبخت موثق. تهران: پیام امروز.
 همدانی، علی‌کرم. 1387. اهواز؛ بخش اول: نام‌گذاری و تاریخ. دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. ج10. به کوشش محمدکاظم موسوی‌بجنوردی. 282ـ284. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
Baring. 1882. Karun River: Memorandum by Mr Baring. British Library: India Office Records and Private Papers, IOR/L/PS/18/C36, in Qatar Digital Library <https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100000000833.0x000073> [accessed 22 January 2023]
Bell, Mark Sever. 1885. Military report on sough-west Persia; British Library: India Office Records and Private Papers. in Qatar Digital Library https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100000000239.0x00012f. [accessed 22 January 2023]
Curzon, H. G. N. 1892. Persia and the Persian Question. British Library: India Office Records and Private Papers, IOR/L/PS/20/C43/2, in Qatar Digital Library <https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100023031234.0x000001> [accessed 22 January 2023]
De Morgan, J. 1895. Mission Scientifique en Perse. Tome Second. Paris: Ernest Leroux.
Durand, E. R. 1902. An Autumn Tour In Western Persia. Westminster: Archibald Constable & Co Ltd.
File 26/94(F26). Mohammerah; Shaikh Khazal’s offer re: building of Ahwaz Consulate, British Library: India Office Records and Private Papers, IOR/R/15/1/384. In Qatar Digital Library. https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100000000193.0x000165.{accessed 12 Agust 2021}.
Rawlinson, Henry. C. 1882. Karun River: Memorandum by Sir H Rawlinson. British Library: India Office Records and Private Papers, IOR/L/PS/18/C35, in Qatar Digital Library <https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100000000833.0x00006e> [accessed 22 January 2023]
Sarkhosh, Rezvan. (2018).’Shaping Ahwaz’ Transitional oil Modernity; at the Crossroads of Oil Flows and International Planning Exchanges. The 18th International Planning History Society Conference. Japan. YokohamaDurand, E. R. 1902. An Autumn Tour In Western Persia. Westminster: Archibald Constable & Co Ltd.
Schindler, 1878. A General Chart of the part of the Karun River about Awaz, including the Bund and of the River Karun and Dizful Aubi Gargar Canal', British Library: India Office Records and Private Papers, in Qatar Digital Library <https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100085320957.0x000002> [accessed 22 January 2023]
Shahbaz, Shahnavaz. 2005. Britain and the Opening up of South-West Persia (1880-1914):  A Study of Imperialism and Economic Dependence. London and New York:  Routledge.
St John. O. 1882. Karun River: Note by Sir O St John. British Library: India Office Records and Private Papers, IOR/L/PS/18/C37, in Qatar Digital Library <https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100000000833.0x000074> [accessed 22 January 2023]
Vuurman, Corien J.M.(2011). Nineteenth-Century Persia in Photographs of Albert Hotz. Rotterdam: International Qajar studies Association.
URL 1: British Library: India Office Records and Private Papers, IOR/L/MIL/17/15/9, f 89, in Qatar Digital Library <https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100048990082.0x0000b7> [accessed 12 August 202
URL 2: British Library: India Office Records and Private Papers, IOR/R/15/1/384, f 16, in Qatar Digital Library <https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100023555826.0x00002b> [accessed 12 August 2023
URL 3: British Library: India Office Records and Private Papers, IOR/L/MIL/17/15/15, f 11, in Qatar Digital Library <https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100043707877.0x00001b> [accessed 12 August 2023