شناسایی نقوش و بررسی عناصر تشکیل‌دهندۀ خوون‌چینی‌‌های شوشتر

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای معماری،گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی

2 استادیار، گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی

3 استادیار، گروه معماری، واحد پرند، دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

هنر معماری در شوشتر محصول قرن‌ها تجربۀ زیستن در منطقه‌ای با آب‌وهوای گرم و نیمه‌خشک می‌باشد و حدی اعلی از همسازی با اقلیم را به نمایش گذاشته است. از ارزشمندترین خدمات معماری این شهر، نماسازی به‌وسیلۀ آجر یا «خوون‌چینی» بوده که با کارکردی دوگانه، علاوه بر زیباسازی، وجهی اقلیمی نیز داشته است. مسئلۀ اصلی در این پژوهش، شناخت نقوش، مستندنگاری و شناسایی دقیق اجزای تشکیل‌دهنده و میزان بیرون‌زدگی خوون‌های شوشتر است. این تحقیق با رویکردی کمی و به روش توصیفی تحلیلی، هفتاد نقش از نمای ساختمان‌های بافت تاریخی شوشتر (تزیینات سردر ورودی اصلی خانه‌ها و جداره‌های حیاط) را که غالباً مربوط به اواخر قاجار و دورۀ پهلوی اول هستند، بررسی کرده است. شیوۀ دستیابی به این نقوش از طریق مطالعۀ میدانی بافت تاریخی و اسناد کتابخانه‌ای بوده است. براساس تصاویر به‌دست‌آمده، نقشۀ آن‌ها به‌وسیلۀ نرم‌افزار اتوکد ترسیم و داده‌های به‌دست‌آمده برای رسیدن به نمودارهای تحلیلی، در نرم‌افزار اِکسل بارگذاری گردید و نتیجۀ بررسی‌های کمّی به دست آمد. در این مقاله ضمن یافتن مساحت نقش‌های مورد مطالعه، مشخص گردید میانگین مساحت این نقوش 45/0 متر مربع است. در ادامه، اجزای تشکیل‌دهندۀ خوون‌ها معرفی و نقش هریک از آن‌ها در شکل‌دهی هر خوون مشخص شد. میزان بیرون‌زدگی هر نقش محاسبه و درنهایت، میانگین میزان بیرون‌زدگی نقوش، حدود 35% به دست آمد. به کمک یافته‌های این پژوهش، مسیر مرمت و بازآفرینی خوون‌ها تسهیل و کوتاه شده و با عنایت به محاسبه و تحلیل اجزای تشکیل‌دهندۀ آن‌ها، حجم مصالح مورد استفاده برای تولید هر نقش، از طریق مراجعه به جداول این مقاله قابل برداشت گردیده است. ازآنجاکه میزان بیرون‌زدگیِ هر نقش متغیری مهم در میزان تولید سایه توسط آن خوون است، داده‌های موجود می‌تواند در شناسایی کارایی حرارتی و ارزش‌گذاری آن‌ها نیز مورد استفاده قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


افشارباقری، مریم. بازگشت به خویشتن؛ پیشنهاد الگوی مسکن در بافت قدیم شهر شوشتر؛ نمونۀ موردی: محلۀ عبدالله‌بانو. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد معماری. دانشکدۀ فنی و مهندسی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر. 1387.
امام شوشتری، محمدعلی. 1347. کاربرد تزیینی آجر (خوون و فریز). مجلۀ باستان‌شناسی و هنر ایران، ش. 1.
تابان، محسن، محمدرضا پورجعفر، محمدرضا بمانیان، و شاهین حیدری. 1391. تأثیر اقلیم بر شکل تزیینات معماری با تکیه بر تحلیل میزان سایه‌اندازی خوون‌چینی‌های آجری بافت تاریخی دزفول. نشریۀ‌ نقش جهان 2 (2)، 79ـ90.
چهارمحالی، علی‌محمد. ؟. نقوش زنده جان در معماری شوشتر. (در دست چاپ).
دهار، علی، منصوره طاهباز، و محسن تابان. 1398. بررسی اثر خوون‌چینی بر انتقال حرارت از نمای جنوبی در تابستان، در اقلیم بسیار گرم و نیمه‌خشک خوزستان. نشریۀ معماری اقلیم گرم و خشک. 10: 119ـ140.
زرگرزاده دزفولی، مجتبی، سید کیانوش لاری بقال، نجمه سالاری‌نسب، و مهناز بابایی مراد. (1395). خوون‌چینی تکامل و تناسب ابعاد آجر در نماسازی‌های آثار معماری دزفول. دوفصلنامه‌ۀ مطالعات معماری ایران، ش. 9: 47ـ66.
رحیمیه، فرنگیس، و غلامرضا ربوبی. ۱۳۵۳. شناخت شهر و مسکن بومی ایران در شرایط آب‌وهوایی گرم و نیمه‌مرطوب؛ دزفول ـ شوشتر. تهران: انجمن دانشجویان دانشگاه تهران.
زمرشیدی، حسین، و علی صادقی حبیب‌آباد. 1397. آجر و هنر آجرکاری از دوران باستان تا امروز. فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی اسلامی 9 (33): 5ـ17.
شوشتری، میر عبداللطیف خان. 1363. تحفة العالم و ذیل التحفة، سفرنامه و خاطرات. تهران: طهوری.
مشهور، زینب. 1400. بررسی آرایه‌های آجری خانه‌های تاریخی بهبهان در دورۀ پهلوی. دوفصلنامۀ‌ مطالعات معماری ایران، ش. 20: 27ـ48.
نجیب اوغلو، گل‌رو. 1995. هندسه و تزیین در معماری اسلامی (طومار توپکاپی). ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
نعیما، غلامرضا. 1376. دزفول شهر آجر. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
------. 1399. دزفول شهر آجر، ج. ۲. تهران: سروش دانش.
نیکقدم، نیلوفر، سید مجید مفیدی شمیرانی، و منصوره طاهباز. 1394. مقایسۀ تحلیلی پهنه‌بندی اقلیمی مناطق جنوبی ایران با روش کوپن- تراورتا و معیارهای آسایش گیونی. نشریۀ‌ معماری و شهرسازی آرمانشهر 8 (15). 119ـ130.
وثیق، بهزاد، حسین ناصری، و صادق بختیاری. 1399. بازشناسی مطلوبیت تصویری خوون‌چینی سردر خانه‌های تاریخی دزفول. دوفصلنامۀ علمی نگارینه هنر اسلامی 7 (20): 57ـ67.
https://www.google.com/maps (28 june 2023)
Sozen MS, Gedik GZ. Evaluation of Traditional Architecture in Terms of Building Physics: old diyarbakir Houses. Building and Environment 2007;42:1810-6.