گونه‌شناسی معماری مساجد تبریز و باکو در دورۀ قاجار

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده هنر و معماری، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی

2 استاد، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران

چکیده

آذربایجان یکی از مناطق باسابقه در فرهنگ و هنر ایران است که شناخت معماری آن ضروری است. برای شناخت معماری و هنر این منطقه نباید بر مرزهای کنونیتکیه کرد، بلکه باید به یاد آوریم که در گذشته‌ای نه‌چندان دور، این منطقه دارای رابطه در تبادل اندیشه‌ها، انگیزه‌ها و پیشه‌وران در زمینه‌های هنر و معماری با سرزمین‌های اطراف ازجمله اَران(جمهوری آذربایجان) بوده است. در کالبد معماری اسلامی مسجد جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است که با توجه به ثبات الگوی رفتاری در آن می‌توان فارغ از مرز‌های سیاسی و در گسترۀ مرزهای فرهنگی به گونه‌شناسی آن پرداخت. هدف این تحقیق،شناخت ویژگی‌های مساجد تبریز و باکو در دوران قاجار و دسته‌بندی آن‌ها براساس خصوصیات کالبدی و درنهایتگونه‌شناسیاست. برای دستیابی به هدف مذکور، از روش تحقیق توصیفی‌تحلیلیاستفاده شده و جمع‌آوری داده‌ها به روش کتابخانه‌ای و میدانی انجام شده است. در این مقاله، ابتدا مساجد تاریخی در هر دو شهرکه شامل 28 مسجد است،شناسایی و اندام‌هایی بااهمیت تعریف خواهد شدو سپسبا توجه به این اندام‌ها و ترکیب اجزای کالبدی، به گونه‌شناسی آن‌ها پرداخته خواهد شد و در ذیل معرفی هر گونه، ویژگی‌های بارز آن‌ها مورد مطالعه خواهد گرفت. مساجد این مناطقبرسه گونه است که عبارت‌اند از:مساجد گنبدخانه‌ای، مساجد گنبدخانه‌ای با رواق اطراف و مساجد شبستانی. گونۀ شبستانی فقط آذربایجان قابل شناسایی است و گونه‌های گنبدخانه‌ای و گنبدخانه‌ای با رواق اطراف در هر دو منطقه موجود است.

کلیدواژه‌ها


ابن‌حوقل. 1366. سفرنامۀ ابن‌حوقل. ترجمه و توضیح جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
ابن‌رسته، احمد بن عمر. 1365. الاعلاق النفیسه. ترجمه و تعلیق حسین قره‌چانلو. تهران: امیرکبیر.
ابن‌فقیه، ابوبکر احمد بن محمد ابن‌اسحاق همدانی. 1359. مختصر البلدان. ترجمۀ ح. مسعود. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اصطخری، ابو اسحاق ابراهیم. 1347. المسالک والممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بارتولد، واسلی ولادیمیروویچ. 1375.جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان. ترجمۀ لیلا ربن رشه. تهران: [بی‌نا].
بانی مسعود، امیر. 1388. معماری معاصر ایران در تکاپوی بین سنت و مدرنیته. تهران: هنر معماری قرن.
بلر، شیلا اس، و جاناتان ام. بلوم. 1382. هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی دورۀ ایلخانان و تیموریان. ترجمۀ سید محمد موسی‌هاشمی گلپایگانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
پیرنیا، محمدکریم. 1387. معماری ایرانی. تألیف و تدوین غلامحسین معماریان. تهران: سروش دانش.
دهخدا، علی‌اکبر. 1373. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.
رفیعی، امیر تیمور. و نعیمه خراسانی. 1392. روابط سیاسی ایران و روسیه در عصر ناصرالدین‌شاه. فصلنامۀتاریخ، ش. 31: 57ـ69.
سازمان نقشه‌برداری کشور. 1386. اطلس عمومی ایران. تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور.
سجادزاده، حسین، رحمت دریایی، محمدحسین ابراهیمی، و سارا مصری. 1396. تعامل الگوی فضایی مسجد-مدرسه‌های دورۀ قاجار با معماری وارداتی غربی (نمونۀ موردی: مسجد سپهسالار تهران). پژوهش‌های باستان‌شناسیایران 7 (14): 221ـ240.
سلطانزاده، حسین. 1376. تبریز خشتی استوار در معماری ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ــــــــ. 1398. معماری ایران در دورۀ اسلامی (مفاهیم، الگوها و آثار). تهران: دانشگاه آزاد.
صدری‌کیا، سمیه. 1393. بافت شهری و محله‌ای تبریز در دوران قاجار. فصلنامۀپژوهش هنر2 (7): 106ـ118.
عمرانی، بهروز، و حسین اسمعیلی سنگری. 1386. بافت تاریخی شهر تبریز. تهران: سمیرا.
فتح‌الله یف، ش.س. 1375. گونه‌شناسی معماری مساجد در جمهوری آذربایجان. ترجمۀ لیلا ربن رشه، حسین سلطانزاده و ‌بهرام قدیری. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
فرمانی، شهناز.1392. تحلیل تأثیر و تداوم فرهنگ معماری آذربایجان ایران بر جمهوری آذربایجان، مطالعۀ موردی: بناهای تبریز و باکو. پایان‌نامۀ دکتری معماری. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات.
گدار،‌ آندره. 1377. هنر ایران. ‌ترجمۀ بهروز حبیبی. تهران: شهید بهشتی.
گلمبک، لیزا، و رونالد ویلبر. 1374. معماری تیموری در ایران و توران. ترجمۀ کرامت‌الله افسر و‌ محمدیوسف کیانی. تهران:‌ سازمان میراث فرهنگی کشور.
گلیجانی مقدم، نسرین. 1384. تاریخ‌شناسی معماری ایران.‌ تهران: دانشگاه تهران.
لنگ، جان. 1987. آفرینش نظریه‌های معماری (نقش علوم رفتاری در طراحی‌های محیط). ترجمۀ علیرضا عینی‌فر. 1383. تهران: دانشگاه تهران.
معماریان، غلامحسین، و محسن دهقانی تفتی. 1397. در جست‌وجوی معنای نو برای مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری (مطالعۀ موردی: خانه‌گونۀ تالاردار در شهر تفت). مسکن و محیط روستا 37 (162): 21ـ38.
ملازاده، کاظم، و مریم محمدی. 1381. مدارس و بناهای مذهبی. تهران: سورۀ مهر.
هواگ، جان، و‌هانری مارتن. 1384. سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی. ترجمۀ پرویز ورجاوند. تهران: علمی و فرهنگی.
هیلن برند، رابرت. 1383. معماری اسلامی، فرم، عملکرد و معنا. ترجمۀ ایرج اعتصام. تهران: پردازش و برنامه‌ریزی شهری (وابسته به شهرداری تهران).
ـــــــ. 1391. معماری اسلامی: شکل کارکرد و معنی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: روزنه.
Rapaport, Amos. 1990.Vernacular Architecture, in Turan M.. (eds); Current Challenges in the Enviromental Social Science.Avebury, Aldershot, England.
Azerbaijan,Region, Iran.Encyclopedia Britannica.Retrieved 2020.
The Encyclopedia of Islam. Volume XI.Brill Publishers Leiden 2002.Article Zanjan page 446.