رباط سپنج، مطالعۀ تطبیقی و تدقیق دورۀ تاریخی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 مربی، دانشکده هنر، دانشگاه سمنان

2 استادیار، دانشکده هنر، دانشگاه سمنان

چکیده

رباط سپنج در شمال شرق شهرستان شاهرود از جمله بناهای تاریخی ارزشمند با تزیینات فاخر آجرکاری در قرون میانۀ هجری است که در عمدۀ منابع تحقیقی از آن به‌عنوان بنایی ایلخانی یاد شده است. بررسی دقیق‌تر تاریخچۀ اثر و تطبیق تزیینات آن با تعدادی از کاروان‌سراها و دیگر بناهای قرون میانۀ هجری این گمان را مطرح می‌کند که اثر به دوران پیش از حملۀ مغول تعلق دارد. با وجود این، تشخیص قدمت آن تا حدودی دشوار است زیرا بخش‌های زیادی از بنای اصلی تخریب شده و تنها قسمت ورودی و حصار پیرامون در شکل اولیه باقی مانده است. در واقع گرچه فرم اصلی پلان بنا به‌شکل حیاط مرکزی قابل تشخیص است، ساخت خانه‌های روستایی در محل میانسرا، در دوران متأخر، پلان را تا حد زیادی مخدوش کرده است. این پژوهش با هدف تعیین قدمت رباط سپنج انجام گرفته است و این پرسش اصلی را مطرح می‌سازد: آیا رباط سپنج را می‌توان با توجه به شواهد موجود و بررسی‌های تاریخی‌ـ تطبیقی، اثری متعلق به پیش از حملۀ مغول تلقی کرد؟ شیوۀ انجام پژوهش پیش رو، به‌رغم محدودیت‌های موجود در بررسی میدانی (خاصه کاوش و پی‌گردی)، با تمرکز بر سه بخش اصلی انجام گرفت: نخست بازشناسی اثر در منابع تاریخی و پژوهش‌های پیشین؛ دوم بررسی تزیینات بنا و تطبیق آن با نمونه‌های مشابه از ابنیۀ هم‌دوره. سوم بررسی تطبیقی شواهد موجود از پلان و ورودی بنا با نمونه‌های شاخص و شناخته‌شده از کاروان‌سراهای هم‌دوره (مشخصاً سلجوقی و ایلخانی). در نهایت این پژوهش نشان می‌دهد با وجود آنکه اکثر منابع تحقیقی حکم به ایلخانی بودن رباط سپنج دارند، تعلق بنا به دوران پیش از حملۀ مغول محرز است و نزدیک‌ترین دورۀ تاریخی قابل حدس، اواخر عصر سلجوقی است.

کلیدواژه‌ها


ـ ابن‌حوقل. 1366. سفرنامه ابن‌حوقل. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
ـ احسانی، محمدتقی. 1381. یادی از کاروان‌سراها، رباط‌ها و کاروان‌ها در ایران. تهران: امیرکبیر.
ـ اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. 1347. مسالک و ممالک. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ ابوالفضلی، حمید. 1383. مرمت رباط سپنج. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد. دانشگاه آزاد اسلامی. واحد تهران مرکزی. استاد راهنما: فرهاد فخار تهرانی.   
ـ اتینگهاوزن، ریچارد، و الگ گرابر. 1382. هنر و معماری اسلامی (1). ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: سمت.
ـ بجنوردی، سهام‌الدوله. 1374. سفرنامه. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ رکن‌الدوله. 2536. سفرنامۀ رکن‌الدوله به سرخس. به قلم محمدعلی منشی. به‌کوشش محمد گلبن. تهران: سحر.
ـ پیرنیا، محمدکریم. 1376. سبک‌شناسی معماری ایرانی. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: پژوهنده.
ـ ـــــــ . 1382. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
ـ ـــــــ . 1387. معماری ایرانی. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: سروش دانش.
ـ پوپ، آرتور. 1387. سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. زیر نظر آرتور پوپ و فیلیس آکرمن. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ ـــــــ . 1393. معماری ایران. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. تهران: دات.
ـ حاکم نیشابوری، ابوعبدالله. 1375. تاریخ نیشابور. ترجمۀ محمد بن خلیفه نیشابوری. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: آگه. 
ـ حمزوی، یاسر. 1398. قدیمی‌ترین کاربرد کاشی در آرایه‌های معماری دورۀ اسلامی ایران و فن‌شناسی آرایۀ تلفیقی قطعات ظروف سفالی لعاب‌دار و گچ‌ـ آجر در بقعۀ خواجه اتابک کرمان. فصلنامۀ پژوهۀ باستان‌سنجی 5 (1): 55ـ80.
ـ حموی، یاقوت بن عبدالله. 1380. معجم البلدان. ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور، پژوهشگاه.
ـ دانشدوست، یعقوب. 1376. طبس شهری که بود (بناهای تاریخی طبس). تهران: انتشارت سازمان میراث‌فرهنگی کشور و انتشارات سروش.
ـ سازمان میراث‌فرهنگی کشور. 1379. پروندۀ ثبت کاروان‌سرای جهان‌آباد یا سپنج در فهرست آثار ملی. گزارش انتشارنیافته.
ـ ستوده، منوچهر، محمد مهریار، و احمد کبیری. 1367. استوناود (دژی که سه هزار و هشتصد سال از عمر آن می‌گذرد). تهران: موسسۀ فرهنگی جهانگیری.
ـ سلطان‌احمدی، بهمن، و مریم سیدحمزه. 1395. الگو و شاخصه‌های معماری کاروان‌سراهای دورۀ سلجوقی شاهراه خراسان، فصلنامۀ اثر، ش. 73: 21ـ42.
ـ سمسار، محمدحسن، و فاطمه سرائیان. 1390. کاخ گلستان، آلبوم خانه، فهرست عکس‌های برگزیدۀ عصر قاجار. تهران: کتاب آبان و زرایران.
ـ سیرو، ماکسیم. 1949. کاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان‌راه‌ها. ترجمۀ عیسی بهنام. سازمان حفاظت از آثار باستانی.
ـ شرودر، اریک. 1387. سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا امروز. زیر نظر آرتور پوپ و فیلیس آکرمن. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ شکفته، عاطفه، حسین احمدی، و امید عودباشی. 1394. تزیینات آجرکاری سلجوقیان و تداوم آن در تزیینات دوران خوارزمشاهی و ایلخانی. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، ش. 6: 84ـ106.
ـ عرب، کاظم. 1385. کاروان‌سرای دیرکاج. مجلۀ اثر، ش. 40 و 41: 97ـ109.
ـ فوریه، ژان باتیست. 1368. سه سال در دربار ایران. ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی. تهران: دنیای کتاب.
ـ کابلی، میرعابدین. 1378. بررسی‌های باستان‌شناسی قمرود. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
ـ کاویان، مجتبی، و غلامحسین غلامی. 1395. بررسی سیرتحول معماری کاروان‌سراهای حیاط دار مرکز ایران. فصلنامۀ اثر، ش. 75: 49ـ66.
ـ کریمی، فاطمه. 1376. مقدمه‌ای بر شناخت رباط در ایران. مجموعه مقالات نخستین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور، پژوهشگاه: 508ـ524.
ـ کلاویخو، روی گنزالس. 1344. سفرنامۀ کلاویخو. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ کیانی، محمدیوسف، و ولفرام کلاریس. 1373. فهرست کاروان‌سراهای ایران. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
ـ کیانی، محمدیوسف. 1375. کاروان‌سراهای جادۀ ابریشم. مجموعه مقالات اولین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور، پژوهشگاه: 595ـ630.
ـ ــــــــ . 1382. تاریخ هنر معماری ایران در دورۀ اسلامی. تهران: سمت.
ـ ـــــــ . 1383. معماری ایران، دورۀ اسلامی. تهران: سمت.
ـ گدار، آندره، یدا گدار، ماکسیم سیرو، و دیگران. 1387. آثار ایران. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ـ لباف‌خانیکی، رجبعلی، بهزاد نعمتی، و محمود بختیاری شهری. 1392. کاروان‌سراهای خراسان. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
ـ لسترینج، گای. 1390. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان. تهران: علمی و فرهنگی.
ـ مرادی، امین، و بهروز عمرانی. 1393. بازشناسی تاریخی و تزیینات کاروان‌سرای آلاکی. فصلنامۀ باغ نظر، ش. 28: 3ـ14.
ـ مستوفی قزوینی، حمدالله. 1362. نزهة القلوب. به‌اهتمام گای لسترینج. تهران: دنیای کتاب.
ـ مَقدسی، شمس‌الدین ابوعبدالله. 1361. احسن التقاسیم. ترجمۀ علی‌نقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
ـ ناصرالدین منشی کرمانی. 1364. نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء. تصحیح میرجلال‌الدین حسینی ارموی. تهران: اطلاعات.
ـ ویلبر، دونالد نیوتن. 1365. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ هاشمی، سیده میترا. 1397. معماری روزگار ایلخانان. از مجموعۀ هنر در تمدن اسلامی (معماری 1)، زیر نظر مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: سمت.
ـ هیلن برند، روبرت. 1380. معماری اسلامی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی. تهران: روزنه.
ـ ـــــــ . 1397. معماری روزگار غزنویان و غوریان. از مجموعۀ هنر در تمدن اسلامی (معماری 1). ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: سمت.