شفاهی و مکتوب در آموزش معماری دوران اسلامی، فرضیه‌ای در باب انتقال علم در حوزۀ معماری

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار، دانشکده عمران و معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

پژوهش‌های معطوف به بررسی نسبت علم و معماری در دوران اسلامی طی یک دهۀ اخیر، در پژوهش‌های داخلی، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشته است. با این وصف پیشرفتِ پژوهش‌ها در این حوزه، هم‌زمان پرسش‌های تازه‌ای نیز به دنبال داشته است؛ از جمله پرسش دربارۀ نحوۀ انتقال علم به حوزۀ معماری که خود محتاج پرسش در باب ماهیت آموزش معماری در گذشته است؛ موضوعی که کمتر به آن توجه شده و این کم‌توجهی خود معلول دو پیش‌فرض است: پیش‌فرض اول مبتنی بر بی‌سوادی معماران گذشته و پیش‌فرض دوم ناشی از صرفاً شفاهی بودن شیوۀ آموزش معماری در گذشته است. نتیجۀ این پیش‌فرض‌ها که عمدتاً برآمده از مقایسۀ معماری ایران دوران اسلامی با معماری اروپای قرون‌وسطاست، آن بوده که آموزش معماری در ایران دوران اسلامی آموزشی شفاهی بوده که به روش سینه‌به‌سینه در کارگاه‌های ساختمانی انجام می‌یافته و از آموزش مکتوب یا مدرسه‌ای در آن خبری نبوده است. در مقالۀ حاضر با نگاهی مجدد بر دو پیش‌فرض مذکور، فرضیه‌ای جدید در خصوص آموزش معماری در این دوران مطرح می‌شود. برای این منظور طی دو مقدمه، ابتدا به مقولۀ آموزش مکتب‌خانه‌ای، به‌عنوان نوعی آموزش پیش از حرفه، در جهان اسلام پرداخته و سعی خواهد شد تصویری روشن‌تر از میزان سواد یا بی‌سوادی محترفان دوران اسلامی ارائه شود. سپس با استفاده از نظریه‌ای در حوزۀ آموزش دوران اسلامی به دو عامل «شفاهی و مکتوب» در الگوی آموزش دوران اسلامی پرداخته و سعی می‌شود جایگاه هریک از این دو عامل در این الگوی آموزش، از جمله در آموزش صناعات تبیین گردد. در نهایت با استفاده از این دو مقدمه و برخی شواهد تاریخی، فرضیه‌ای تازه در باب چگونگی انتقال علم در حوزۀ معماری عرضه می‌شود. بر اساس این فرضیه می‌توان الگویی در آموزش معماری عرضه کرد که برخلاف الگوی موجود، جایگاهی برای آموزش مدرسه‌ای و انتقال علوم عملی در آن لحاظ شده است. مطابق این الگو بنّایان دورۀ اسلامی، به‌واسطۀ آموزش مکتب‌خانه‌ای، عموماً از سواد حداقلی برخوردار بودند که ایشان را در خواندن و نوشتن و فهم اصول اولیۀ تعلیمات هندسی و ریاضی توانا می‌ساخت. لذا آموزش ایشان دارای دو رکن اصلی و مکمل یکدیگر بود. یک رکن همان آموزه‌های فنی و مهارتی است که قاعدتاً در محیط‌های کارگاهی و در حین عمل آموخته می‌شد و عمدتاً شفاهی بود؛ رکن دیگر، آموزه‌های نظری و مواد علمی است که ناگزیر بایست در محیطی مدرسه‌ای و به‌شیوه‌های مرسوم سایر آموزه‌های مدرسه‌ای، یعنی سماع و قرائت و املا آموخته می‌شد و آمیزه‌ای از «شفاهی و مکتوب» بود.

کلیدواژه‌ها


ـ آذرنوش، آذرتاش. 1392. در باب ادب تازی (مجموعه مقالات). به‌کوشش رضوان مسّاح. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ ‌آزاد، میترا. 1384. آیین جوانمردان و آموزش سنتی معماران در ایران. در مقالات اولین هم‌اندیشی معنویت و آموزش هنر. ویراستۀ فرهاد طاهری، تهران: فرهنگستان هنر: 9ـ۳۹.
ـ آقاشریفیان اصفهانی، مهرداد، و احمد امین‌پور. 1392. فتوت‌نامۀ معماری؛ اصول چهارده‌گانۀ اخلاق حرفه‌ای معماری و شهرسازی. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی 1 (1): 69ـ۹۰.
ـ آقایانی چاوشی، جعفر (و.). 1389. کتاب النجارة (در هندسۀ عملی). از ابوالوفاء بوزجانی. مترجم ناشناخته. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـ بنائی معمار یزدی، علی‌اصغر. 1329. دیوان بنائی. بی‌جا: چاپخانۀ محمدعلی علمی.
ـ جان‌نثاری، رضا. 1385. «استاد حاج علی‌اصغر بنائی معمار». گلستان هنر 3: 111ـ115.
ـ جزری، ابی‌العز بن اسمعیل. 1380. مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی (الجامع بین العلم و االعمل النافع فی صناعة الحیل). ترجمه و تحشیۀ محمدجواد ناطق، حمیدرضا نفیسی و سعید رفعت‌جاه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـ جعفر افندی. 1389. رساله معماریه (متنی از سدۀ یازدهم هجری). ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: فرهنگستان هنر.
ـ جعفریان، رسول. 1394. دست‌نوشتۀ دوانی دربارۀ نظام آموزشی ایران پیش از صفوی. در مقالاتی دربارۀ مفهوم علم در تمدن اسلامی. تهران: نشر علم.
ـ حیدری، علیرضا. 1387. مستشرقان و حدیث. پیک نور 3 (8): 22ـ۳۹.
ـ ساعی مصطفی چلبی. 1396. تذکرة البنیان و تذکرة الابنیه؛ خاطرات معمار سنان. ترجمۀ مهدی سلطانی. تهران: فرهنگستان هنر.
ـ سعدالین، محمدمنیر. 1392. پژوهشی در تاریخ روش‌های آموزش و پرورش در جهان اسلام. ترجمۀ مرتضی اکبرزاده. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ شولر، گریگور. 1393. شفاهی و مکتوب در نخستین سده‌های اسلامی. ترجمۀ نصرت نیل‌ساز. تهران: حکمت.
ـ طاهری، جعفر. 1390. نقش ریاضی‌دانان در معماری به روایت متون دورۀ اسلامی. تاریخ علم 9 (10): 39ـ۶۵.
ـ ـــــــ . 1394. مناسبات معماری با علوم دقیقه در متون علمی دورۀ اسلامی. مطالعات معماری ایران 4 (7): 127ـ۱۵۰.
ـ قدوسی‌فر، سید هادی، ایرج اعتصام، فرح حبیب، و هاجر پناهی‌برجای. 1391. آموزش سنتی معماری در ایران و ارزیابی آن از دیدگاه یادگیری مبتنی بر مغز. مطالعات معماری ایران 1 (1): 39ـ۸۵.
ـ قطب‌الدین شیرازی، محمود بن ‌مسعود. 1386. درة التاج؛ بخش حکمت عملی و سیروسلوک. به‌اهتمام ماهدخت بانو همایی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ قیومی بیدهندی، مهرداد. 1390. آموزش و پیشۀ معماری در دوران پیش از مدرن بر مبنای رساله معماریه. گفتارهایی در مبانی تاریخ معماری و هنر (مجموعه مقالات). ویراستۀ مهرداد قیومی بیدهندی، 93ـ۱۲۴. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ قیومی بیدهندی، مهرداد، و روح‌الله مجتهدزاده. 1396. علم عقود ابنیه: کلیدی برای فهم نسبت علم و معماری در جهان اسلام. تاریخ علم 15 (2): 207ـ۲۳۲.
ـ ـــــــ و ــــــ . 1397. جایگاه مفهوم معماری در نظام طبقه‌بندی علوم مسلمانان در سده‌های نخست هجری با تکیه بر اندیشه‌های ابونصر فارابی. مطالعات معماری ایران 7 (13): 33ـ۴۸.
ـ قیومی بیدهندی، مهرداد، و زهرا گلشن. 1398. تاریخ مفهومی مهندس در نیمۀ نخست دورۀ قاجاریان. صفه 29 (87): 127ـ۱۳۹.
ـ عباسی، نوشین، مریم قاسمی‌سیچانی، نیما ولی‌بیگ، و مهدی سعدوندی. 1398. ارزیابی آراء ریاضی‌دانان مسلمان (سدۀ دوم تا یازدهم هجری قمری) در باب ماهیت هندسه در معماری. اندیشۀ معماری 3 (5): 8۴ـ۱۰۵.
ـ کرامتی، یونس. 1383. پاپوس. دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ویراستۀ محمدکاظم موسوی ‌بجنوردی، 489ـ۴۹۴. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـ کریمیان، علی. 1380. میرزا رضا مهندس‌باشی از نخستین مهندسان ایرانی در عصر قاجار. گنجینۀ اسناد 11 (44): 34ـ۵۷.
ـ ـــــــ . 1385. میرزا جعفر مهندس‌باشی (از پیشگامان مهندسی نوین در ایران). گنجینۀ اسناد 16 (63): 73ـ۹۹.
ـ کوستوف، اسپیرو. 1381. معماران سده‌های میانه در شرق و غرب (1). ترجمۀ فرزانه طاهری. خیال 2 (3):  114ـ139.
ـ گلچین عارفی، مهدی. 1388. استاد قوام‌الدین شیرازی؛ معمار افسانه. گلستان هنر 5 (16): 79ـ۸۵.
ـ مجتهدزاده، روح‌الله. 1400. مناسبات معماری و علوم در ایران دوران اسلامی. با مقدمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: فرهنگستان هنر.
ـ معارف، مجید، عبدالهادی فقهی‌زاده، و سعید شفیعی. ۱۳۹۲. نقد و بررسی نظریۀ گلدتسیهر دربارۀ تقدم نقد سند حدیث بر نقد متن. دوفصلنامه علمی‌پژوهشی حدیث‌پژوهی 5 (10): 7ـ۳۴.
ـ ممتحن‌الدوله شقاقی، میرزا مهدی‌خان. 1353. خاطرات ممتحن‌الدوله؛ زندگی‌نامۀ میرزا مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی. به‌کوشش حسینقلی خانشقاقی. تهران: فردوسی.
ـ منشی یزدی، منتجب‌الدین. 1389. درة الاخبار و لمعة الانوار؛ برگردان فارسی تتمة صوان الحکمه. تصحیح و تحقیق علی اوجبی. تهران: حکمت.
ـ مسکویه‌رازی، ابوعلی. 1376. تجارب الامم. ترجمۀ علی‌نقی منزوی. تهران: توس.
ـ مقریزی، احمد بن ‌علی. 1418ق. المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـ نجارنجفی، الناز. 1391. تربیت و عمارت: آموزش معماری با تأمل بر مفهوم «فرهنگ» نزد قدما. آموزش مهندسی ایران 14 (56): 17ـ۳۵.
ـ ندیمی، هادی. 1374. آیین جوانمردان و طریقت معماران. صفه 7 (21): 6ـ۲۱.
ـ نصرآبادی اصفهانی، میرزا محمدطاهر. 1317. تذکرۀ نصرآبادی. تصحیح وحید دستگردی. طهران: چاپخانۀ ارمغان.
ـ نیل‌ساز، نصرت. 1393. تبیین و ارزیابی نظریۀ سزگین دربارۀ شناسایی و بازسازی منابع جوامع روایی. پژوهش‌های قرآن و حدیث 47 (2): 321ـ۳۴۶.