یک مدل نظری برای مطالعۀ روابط همسایگی در محیط‌های مسکونی

نوع مقاله : علمی مروری

نویسندگان

1 دکتری معماری، دانشگاه شهید بهشتی

2 استاد، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

زندگی در سکونتگاه‌های شهری معاصر، الزاماً با همجوار شدن گروه‌های مختلف مردم همراه است. تجربۀ‌ تاریخی سکونت انسان در مناطق مختلف جهان نیز مؤید این مطلب است. بر این اساس، مطالعۀ‌ قانونمندی‌های همجواری به‌طور عام و قانونمندی‌های روابط اجتماعی ساکنان همجوار در محیط‌های مسکونی، به‌طور خاص، ضرورت و موضوعیت پیدا می‌کند. هدف اصلی مقالۀ‌ حاضر، پاسخ به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های برنامه‌ریزان و طراحانِ عرصه‌های مسکونی، یعنی چگونگی تأثیر ویژگی‌های کالبدی محیط‌ بر روابط همسایگی است. به این منظور، در گام نخست تلاش شده با مرور منابع اصلی، متغیرهای مؤثر بر روابط همسایگی شناسایی و دسته‌بندی شوند و در گام بعد، با روش استدلال منطقی، چگونگی اثر این متغیرها بر یکدیگر و در نهایت بر روابط همسایگی تبیین شود. یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که روابط همسایگی در وهلۀ‌ اول از «ویژگی‌های فردی و اجتماعی‌اقتصادی ساکنان»، مانند ویژگی‌های شخصیتی، وضعیت تأهل، جنسیت، مدت‌زمان سکونت، مالکیت و قومیت و نژاد تأثیر می‌پذیرد. ویژگی‌های کالبدی محیط نیز تسهیل‌کننده یا بازدارندۀ‌ شکل‌گیری و تداوم روابط اجتماعی همسایگان است. سه دستۀ‌ اصلی متغیرهای کالبدی مؤثر بر روابط همسایگی، متغیرهای مرتبط با کلیت محیط (تراکم مسکونی و ویژگی‌های ظاهری محیط)، متغیرهای مرتبط با «فضای عمومی» (اندازه، شکل، محصوریت و ویژگی‌های کف و لبۀ فضای باز عمومی، همچنین ویژگی‌های تسهیلات خدمات محلی) و متغیرهای مرتبط با «دانۀ‌ مسکونی» (گونۀ مسکن و دسترس‌پذیری و رؤیت‌پذیری فضای عمومی از دانۀ مسکونی) هستند. از سوی دیگر، با توجه به اینکه «معنی» سازوکار ارتباط افراد با محیط است، افراد بر اساس معنایی که فعالیت‌ها و ویژگی‌های کالبدی محیط برای آن‌ها دارد با یکدیگر تعامل می‌کنند. بر این اساس، چگونگی تأثیر متغیرهای کالبدی محیط (متغیرهای مستقل) بر روابط همسایگی (متغیرهای وابسته) از طریق متغیرهای مرتبط با معنی (متغیرهای میانجی) قابل توضیح است. به‌عنوان نتیجۀ نهایی مقاله می‌توان گفت که «کیفیت‌های ادراکی محیط کالبدی» با اثرگذاری بر «احساس تعلق به اجتماع و مکان همسایگی» بر «بُعد ساختاری و بُعد تعاملی روابط همسایگی» مؤثر است. چگونگی ارتباط این متغیرها با یکدیگر در قالب یک مدل نظری ارائه شده است. مدل مذکور می‌تواند برای مطالعۀ روابط همسایگی در زمینه‌های مختلف فرهنگی‌اجتماعی مورد استفادۀ پژوهشگران قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


 آلتمن، ایروین. 1975. محیط و رفتار اجتماعی. ترجمۀ علی نمازیان، 1390. چ۲. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
 باستانی، سوسن. 1390. «روش تحلیل شبکه: استفاده از رویکرد شبکه‌های کل در مطالعۀ اجتماعات متن باز». مطالعات اجتماعی ایران ۵ (2): ۳۱ـ۵۷.
برتون، الیزابت و لین میچل. 2006. طراحی شهری همه شمول: خیابان‌هایی برای زندگی. ترجمۀ الهه ساکی و ساناز فنایی، 1392. تهران: آرمانشهر.
 بنتلی، ای ین و همکاران. 1985. محیط‌های پاسخده. ترجمۀ مصطفی بهزاد‌فر. 1390. چ۶. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
بیدالف، مایک. 2006. طراحی شهری و مسکن: مقدمه‌ای بر طراحی سایت‌های مسکونی. ترجمۀ سمانه محمدی و ساره نجوا، 1393. تهران: مؤسسۀ علم معمار.
 پوردیهیمی، شهرام. 1391. شهر، مسکن، و مجموعه‌ها. تهران: آرمانشهر.
ـــــــــ . 1394. منظر انسانی در محیط مسکونی. تهران: آرمانشهر.
تانکیس، فرن. 2005. فضا، شهر و نظریۀ اجتماعی: مناسبات اجتماعی و شکل‌های شهری. ترجمۀ حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی. 1394. چ۳. تهران: دانشگاه تهران.
تولایی، نوین. 1379. شکل شهر منسجم: مطالعۀ انسجام کالبدی شهر در اندیشه و عمل. رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران.
جیکوبز، جین. 1961. مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی. ترجمۀ حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی. 1392. چ۳. تهران: دانشگاه تهران.
راپاپورت، ایموس. 2005. فرهنگ، معماری و طراحی. ترجمۀ ماریا برزگر و مجید یوسف‌نیا پاشا، 1391. ساری: شلفین.
 ـــــــ . 1982، معنی محیط ساخته‌شده: رویکردی در ارتباط غیر کلامی. ترجمۀ فرح حبیب. 1392. چ۳. تهران: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
سرّعلی، رضا، و شهرام پوردیهیمی. 1395. «همسایگی و همسایه بودن». نشریه صفه ۲۶ (72): 5ـ24.
سرمد، زهره، عباس بازرگان، و الهه حجازی. 1394. روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. چ۲۸. تهران: نشر آگه.
فون مایس، پی‌یر. 1992. عناصر معماری از صورت تا مکان. ترجمۀ فرزین فردانش. 1384. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
کارور، چارلز اس، و مایکل اف شی‌یر. 2012. نظریه‌های شخصیت. ترجمۀ احمد رضوانی. 1387. مشهد: به‌نشر.
گِل، یان. 1986. زندگی در فضای میان ساختمان‌ها. ترجمۀ شیما شصتی. 1387. تهران: جهاد دانشگاهی.
ـــــــ . 2010. شهر انسانی. ترجمۀ علی غفاری و لیلا غفاری، 1392. تهران: مؤسسۀ علم معمار.
گِل، یان، و بریجیت سُوار. 2015. چگونه زندگی همگانی را مطالعه کنیم. ترجمۀ مصطفی بهزادفر، محمدرضایی‌ندوشن، و احمد رضایی ندوشن. 1394. تهران: مؤسسۀ علم معمار.
گیدنز، آنتونی، و کارن بردسال. 2001. جامعه‌شناسی. ترجمۀ حسن چاوشیان. 1394. تهران: نی.
لاوسون، برایان. 2003. زبان فضا. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر و فؤاد کریمیان. 1391. تهران: دانشگاه تهران.
لنگ، جان. 1987. آفرینش نظریۀ معماری. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر. 1381. چ۱. تهران: دانشگاه تهران.
مدنی‌پور، علی. 2003. فضاهای عمومی و خصوصی شهر. ترجمۀ فرشاد نوریان. 1391. تهران: سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری.
نورتقانی، عبدالمجید. 1392. مدل‌یابی انتظام معنای مسکن قوم ترکمن. رساله دکتری، دانشگاه شهید بهشتی.
نیومن، اسکار. 1996. خلق فضای قابل دفاع. ترجمۀ فائزه رواقی و کاوه صابر. 1387. تهران: طحان.
وایت، ویلیام اچ. 1980. زندگی اجتماعی در فضاهای شهری کوچک. ترجمۀ مسعود اسدی محل‌چالی. 1392. تهران: آرمانشهر.
هال، ادوارد تی. 1975. بُعد پنهان. ترجمۀ منوچهر طبیبیان. 1387. چ۴. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
یوسفی، علی، محسن نوغانی، و مهلا حجازی، 1388، انسجام در شبکه‌های همسایگی شهر مشهد، مجلۀ جامعه‌شناسی ایران ۱۰ (1): ۱۳۸ـ۱۶۱.
Abu-Ghazzeh, T. 1996. Reclaiming public space: The ecology of neighborhood open spaces in the town of Abu-Nuseir, Jordan. Landscape and Urban Planning, 36, 197-216.
---------. 1999. Housing Layout, Social Interaction, and the Place of Contact in Abu-Nuseir, Jordan. Journal of Environmental Psychology 19: 41-73.
Alexander, C., et al. 1977. A Pattern Language: Towns, Buildings, Construction. Oxford University Press.
 Appleyard, D., and Lintell, M. 1972. The Environmental Quality of City Streets: The Residents' Viewpoint. American Institute of Planners Journal. 38:84-101. 
Appleyard, D., and Jacobs, A. 1982, Toward an Urban Design Manifesto. California: University of Berkeley, Institute of Urban and Regional Development.
 Asendorpf, Jens B., and Marcel, A. G van Aken. 2003. Personality–Relationship Transaction in Adolescence: Core versus Surface Personality Characteristics. Journal of Personality 71 (4): Blackwell Publishing.
 Asendorpf, Jens B., and Susanne Wilpers. 1998. Personality Effects on Social Relationships. Journal of Personality and Social Psychology 74 (6): 1531-1544.
 Baum, T., and Kingston, P. 1984. Homeownership and Social Attachment. Sociological Perspectives 27 (2): 159-80.
 Baum, A., Mapp, K., and Davis, G. E. 1978. Determinants of residential group development and social control. Environmental psychology and nonverbal behavior 2 (3): 145-160.
 Belk, Russell, W. 1988. Possessions and the Extended Self. Journal of Consumer Research 15 (2): 139-168.
 Buckner, J. C., 1988. The Development of an Instrument to Measure Neighborhood Cohesion. American Journal of Community Psychology 16 (6): 771-791.
 Buonfino, A., and P. Hilder. 2010. Neighbouring in contemporary Britain. London: The Young Foundation.
 Campbell, K., and B. Lee. 1992. Sources of Personal Neighbor Networks: Social Integration, Need or Time?. Social Forces 70 (4): 1077-1100.
 Carr, S., et al. 1992. Public space. Cambridge: Cambridge University Press.
 Cattell, V. and Evans M. 1999. Neighbourhood images in East London. Joseph Rowntree Foundation. Available at:https://www.jrf.org.uk/report/neighbourhood-images-east-london.
 Chavis, D.M., Hogge, J.H., McMillan, D.W., and Wandersman, A. 1986. Sense of Community through Brunswick's Lens: A First Look. Journal of Community Psychology 14 (1): 24-40.
Churchman, A. 1999. Disentangling the Concept of Density. Journal of Planning Literature 13 (4): 389-411.
 Cloninger, Susan. 2009. Conceptual issues in Personality Theory. The Cambridge Handbook of Personality Psychology. Cambridge: University Press.
 Comedia and Demos. 1995. Park Life: Urban Parks and Social Renewal, Stroud: Comedia.
 Cooper Marcus, C.1974. The House as a Symbol of Self. Berkeley: University of California, Institute of Urban & Regional Development.
 ---------. 2003. Shared Outdoor Space and Community Life. Places 15 (2): 32-41.
 DoE and ATCM. 1997. Managing Urban Spaces in Town Centres: Good Practice Guide, a Report for the Association of Town Centre Management. London: sponsored by the DoE.
 Festinger, L. 1951. Architecture and Group Membership, Journal of Social Issues, Washington DC. 7 (1-2): 152–163.
 Fischer, C. 1982. To Dwell Among Friends: Personal Networks in Town and City. University of Chicago Press.
 Fischer, c., et al. Networks and Places: Social Relations in the Urban Setting”. New York: Free Press.
 Fleming, R., Baum, A., and Singer, J. E. 1985. Social Support and the Physical Environment. In S. Cohen & S. L. Syme _Eds. Social Support and Health. Orlando, FL: Academic Press.
 Forrest, R. and A, Kearns. 2001. Social Cohesion, Social Capital and the Neighbourhood. Urban Studies 38 (12): 2125-2143.
 Gans, H. 1961. Planning and Social Life: Friendship and Neighbor Relations in Suburban Communities. Journal of the American Institute of Planners 27 (2): 134-140.
 Gehl, J. 1986. Soft Edges in Residential Streets. Routledge, Published online: 2007.
 ---------. 1986. Life between Buildings: Using Public Space. Translated by Jo Koch. New York: Van Nostrand Reinhold.
 Higgs, G. K. 1980. Size and Shape Factors in Contact Action Space. Man Environment Systems 10: 271–278.
 Holtan, M.T., Dieterlen, S.L., Sullivan, W.C. 2015. Social Life under Cover: Tree Canopy and Social Capital in Baltimore, Maryland. Environment and Behavior 47: 502–525.
 Jensen-Campbell, Lauri A., et al. 2009. Personality and Social Relations. In The Cambridge Handbook of Personality Psychology, 506-523. Cambridge University Press, UK.
 Jupp, B. 2000. Living Together: Community Life on Mixed Tenure Estates. Demos, Available Online at: https://www.demos.co.uk/files/livingtogether.pdf.
 Kenen, R. 1982. Soapsuds, space, and sociability: a participant observation of the Laundromat. Urban Life 11: 63-183.
 Landcom. 2011. Residential Density Guide for Landcom Project teams. Australia: New South Wales Government.
 Landis, Blaine. 2016. Personality and Social Networks in Organizations: A Review and Future Directions. Journal of Organizational Behavior 37: S107-S121.
 Levinger, G., and J.D. Snoek. 1972. Attraction in Relationship: A New Look at Interpersonal Attraction. Morristown, NJ: General Learning Press.
 Lyman, Stanford M., and Scott, Marvin B. 1967. Territoriality: A Neglected Sociological Dimension. Social Problems 15 (2): 127-263
Google Scholar Macdonald, E. 2005. Street-facing Dwelling Units and Livability: The Impacts of Emerging Building Types in Vancouver's New High-density Residential Neighbourhoods. Journal of Urban Design 10 (1): 13–38.
 Mahmoudi Farahani L. 2016. The Value of the Sense of Community and Neighbouring. Housing, Theory and Society 33 (3): 357–376.
 Mahmoudi Farahani L., and Lozanovska, M. 2014. A Framework for Exploring the Sense of Community and Social Life in Residential Environments. International Journal of Architectural Research 8 (3): 223-237.
Mann, P. 1954. The Concept of Neighbourliness. American Journal of Sociology 60: 163-168.
Mc Millan, D. W., and Chavis, D. M. 1986. Sense of Community: a Definition and Theory. Journal of Community Psychology, Special Issue: Psychological Sense of Community, I: Theory and Concepts 14: 6–23.
  Mean M. and Tims C. 2005. People make places: Gowing the public life of cities. Demos, London, UK.
 Moore, G. 1990. “Structural Determinants of Men’s and Women’s Personal Network”. American Sociological Review 55: 726-735.
 Nasar, J. L. 1994. Urban Design Aesthetics: The Evaluative Qualities of Building Exteriors. Environment and Behavior 26 (3): 377-401.
 ---------. 1998. The Evaluative Image of the City. Thousand Oak. CA: Sage.
 Nasar, J. L., and Julian, D. A. 1995. The Psychological Sense of Community in the Neighbourhood. American Planning Association 61 (2): 178-184.
 Oldenburg, R. 1999. The Good Place: Cafes, Coffee Shops, BookStores, Bars, Hair Salons, and other Hangouts at the Heart of a Community. New York: Marlowe.
 Painter K, 1996, It's Safety First and Last. Landscape Design March, p. 52.
 Pollet, T. V., Roberts, S. G. B., and Dunbar, R. I. M. 2011. Extraverts have larger social network layers. Journal of Individual Differences 32: 161–169.
 Rohe, W. M., and Stewart, L. S. 1996. Homeownership and Neighborhood Stability. Housing Policy Debate 7 (1): 37-81.
 Rohe, W. M., et al. 2000. The Social Benefits and Costs of Homeownership. Chapel Hill: University of North Carolina, Center for Urban and Regional Studies.
 Sarkissian, W., and Bateman, R., et al. 2013. Open Space in Medium-Density Housing: Guidelines for Planning and Design. Available Online at: https://sarkissian.com.au/consulting-services-offered-by-wendy-sarkissian-phd/housing-services-by-wendy-sarkissian-phd.
 Shiner, R. L. 2000. Linking Childhood Personality with Adaptation: Evidence for Continuity and Change across Time into Late Adolescence. Journal of Personality and Social Psychology 78: 310–25.
 Sitte, Camillo. 1965. City Planning According to Artistic Principles. New York: Random House.
 Skjaeveland, O., and Garling, T., et al. 1996. A Multidimensional Measure of Neighboring. American Journal of Community Psychology 24 (3): 413-435.
 ----------. 1997. Effects of Interactional Space on Neighbouring. Journal of Environmental Psychology 17: 181-198.
 Sullivan, Ryan. 2006. Shared Open Space, Signs of Community Life in the Danish Suburban Landscape. SanFrancisco: Fulbright investigation.
 Tiesdel, S., and Oc, T. 1998. Beyond Fortress and Panoptic Cities: Towards a Safer Urban Public realm, Environment and Planning B: Planning and Design 25: 639-655.
 Unger, Donald G. and Wandersman, A. 1982. Neighboring in an Urban Environment.
 Wellman, B. 1979. The Community Question: The Intimate Networks of East Yorkers. American Journal of Sociology 84 (5): 1201-1231.
 ----------. 1988. The Community Question Re-evaluated, P. in Power, Community and the City, M. P. Smith (Ed.), 81-107, New Brunswick.
Wellman, B. and Wortley, S. 1989. Brothers`Keepers: Situating Kinship Relations in Broader Networks of Social Support. Sociological Perspectives 32: 273-306.
 Wheway, R. and Millward, A. 1997. Child’s Play: Facilitating Play on Housing Estates. London: Chartered Institute of Housing.
 Williams K. and Green S. 2001. Literature Review of Public space and Local environments for the Cross cutting review: Final Report. Submitted to Department of Transport, local government and the Regions.
 Woldoff, R. A. 2002. The Effects of Local Stressors on Neighborhood Attachment. Social Forces 81: 87–116