بررسی آرایه‌های آجری خانه‌های تاریخی بهبهان در دورۀ پهلوی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

مربی، گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه فنی و حرفه‌ای، تهران

چکیده

در خانه‌های تاریخی بهبهان، دو گونه معماری سنگی و آجری با الگوهای ساختاری و تزییناتی متفاوت مشاهده می‌شود. قدمت بناهای آجری کمتر و غالباً مربوط به اواخر دورۀ قاجار و پهلوی است. در این بناها، آجر در هر دو بخش اجزا سازه‌ای و تزییناتی به‌ کار رفته است. نقش تزیینی آجر از ابتدای کاربرد این مصالح مورد توجه بوده و تزیینات آجری به‌عنوان یکی از آرایه‌های شاخص معماری بهبهان در بخش‌های مختلف بنا و به شیوه‌های گوناگون اجرا شده‌ است. لیکن مطالعات زیادی در این زمینه صورت نگرفته و مطالب ارائه‌شده در حد گزارش‌هایی در خلال معرفی بناهای تاریخی است. ضروری است که تحقیق و تفحص بیشتری در زمینۀ شناخت این تزیینات صورت گیرد. هدف از این مقاله بررسی تزیینات آجری خانه‌های تاریخی بهبهان به‌منظور مستندنگاری و کمک به ارائۀ الگوهای طراحی در پژهش‌های آتی است. لذا در ابتدا بر اساس اسناد و منابع موجود، تزیینات آجری در معماری ایران مورد مطالعه قرار گرفته و سپس با برداشت‌های میدانی و با روش تحلیلی‌توصیفی، الگوهای تزیینی در نمونۀ پژوهش، دسته‌بندی شده و انواع آجر مصرفی، انواع نقوش، شیوه‌‌‌های اجرا، محل کاربرد و سبک تزیینات بررسی شده است. برای این منظور، 28 خانۀ تاریخی و بیش از 50 سردر مطالعه شده و 47 نقش استخراج شده است. نتایج نشان می‌هد تزیینات آجری غالباً در جداره‌های داخلی حیاط به کار رفته و جداره‌های خارجی به‌‌جز سردر، فاقد تزیینات است. نقوش آجری به شیوه‌های خوون‌چینی، رگ‌چین، گل‌انداز، مشبک و گره‌سازی اجرا شده‌اند و شکل‌های متنوعی از آجرِ تراش به‌ویژه در حاشیه‌سازی، قاب‌بندی‌ و قطاربندی‌ها و در ترکیب با نقوش گل‌انداز و رگ‌چین به کار رفته‌اند. نقش‌ها عمدتاً حاصل تکرار الگوهای پایه هستند. الگوهای پایه به‌صورت جناغی، گل‌های پنج‌رگی، هفت‌رگی، نه‌رگی و یازده‌رگی (به‌صورت ساده و ترکیبی) مشاهده شده‌اند. سبک طرح و نقش در تداوم آجرکاری ایرانی، به‌صورت هندسی و بر پایۀ اصل تقارن شکل گرفته‌ است.

کلیدواژه‌ها


بزرگمهری، زهره. 1381. مصالح ساختمانی، آژند، آمود، اندود در بناهای کهن ایران (تقریر دکتر محمد کریم پیرنیا). تهران: سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
بزرگ‌نیا، زهره. 1386. تزیینات آجری. مجله معمار، ش. 43: 90ـ۹۸.
پیرنیا، محمدکریم. 1383. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
ــــــ . 1384. سبک‌شناسی معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
دهار، علی، منصوره طاهباز، و محسن تابان. 1398. بررسی اثر خوون‌چینی بر انتقال حرارت از نمای جنوبی در تابستان، در اقلیم بسیار گرم و نیمه‌خشک خوزستان. نشریه معماری اقلیم گرم و خشک، ش. 10: 119ـ۱۳۸.
زرگرزاده دزفولی، مجتبی، سید کیانوش لاری بقال، نجمه سالاری نسب، و مهناز بابایی مراد. 1395. خوون‌چینی، تکامل و تناسب ابعاد آجر در نماسازی‌های آثار معماری دزفول. دوفصلنامه مطالعات معماری ایران، ش. 9: 47ـ۶۵.
زمرشیدی، حسین، و علی صادقی حبیب‌آباد. 1397. آجر و هنر آجرکاری از دوران باستان تا امروز. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی شهر ایرانی اسلامی، ش. 33: 5ـ۱۷.
شعرباف، اصغر. 1385. گره و کاربندی. تهران: سبحان نور.
شکفته، عاطفه، حسین احمدی، و امید عودباشی. 1394. تزیینات آجرکاری سلجوقیان و تداوم آن در تزیینات دوران خوارزمشاهی و ایلخانی. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، ش. 6: 84ـ۱۰۴.
کریمیان، نعیمه. 1381. آجرکاری در خوزستان. مجلۀ کتاب ماه هنر، ش. 4۵ و 4۶: 10۸ـ10۹.
کیانی، مصطفی. 1392. جایگاه هنر آجرکاری تزیینی در معماری دورۀ پهلوی اول. نشریۀ هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی 18 (1): 15ـ۲۸.
ماهرالنقش، محمود. 1381. میراث آجرکاری ایران. تهران: سروش.
مداری، ابراهیم، و علی کیکاوسی. 1381. نگاهی به توان‌های گردشگری بهبهان. تهران: ایتا.
مکی نژاد، مهدی.1391. تزیینات آجرتراشی در معماری. تارنمای معماری و شهرسازی معاصر ایران. .http://www.memarnet.com/fa/node/566 (دسترسی در 5/6/1398).
مؤمنی، کورش، کورش عطاریان، و آذین میرزاوند. 1395. بررسی تطبیقی ویژگی‌های تزیینات آجرکاری خانۀ آخوند ابوی خرم‌آباد و خانۀ سوزنگر دزفول. فصلنامۀ علمی فنی هنری اثر، ش. 73: 1۲۳ـ1۴۲.
مهندسین مشاور مادشهر. 1388. مطالعات و مستندنگاری بافت تاریخی بهبهان. سازمان میراث‌فرهنگی استان خوزستان.
نجیب اغلو، گل‌رو. 1995. هندسه و تزیین در معماری اسلامی (طومار توپقاپی). ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. 1398. تهران: روزنه.
نعیما، غلامرضا. 1376. دزفول شهر آجر. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
ـــــــ . 1399. دزفول شهر آجر (جلد دوم). تهران: سروش دانش.
نوری جمشیدی، زینب، نیما ولی‌بیگ، و مصطفی کیانی. 1398. مطالعۀ مقایسه‌ای نقوش آجری نمای بناهای تجاری- مسکونی شهرهای اصفهان و تهران در دورۀ پهلوی اول. نشریۀ هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی 24 (4): 49ـ۵۹.
ورجاوند، پرویز. 1376. آجرکاری در معماری ایران دورۀ اسلامی. در: تزیینات وابسته به معماری ایران دورۀ اسلامی. به‌کوشش محمدیوسف کیانی. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.