تحلیل فناور‌ی ساخت بنای سد تاریخی کُریت طبس

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان

چکیده

مطالعۀ سد و بندهای تاریخی به‌منظور ارزیابی تاریخ احداث بنا و تحلیل فناوری و خلاقیت به‌کاررفته در طراحی آن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و در پژوهش‌های انجام‌شده تا‌کنون کمتر به ‌آن پرداخته شده ‌است. سد تاریخی کُریت طبس در حاشیۀ کویر مرکزی ایران و در فاصلۀ 56 کیلومتری شهر طبس در استان خراسان جنوبی قرار گرفته است. در این پژوهش که از طریق بررسی‌های میدانی، آزمایش‌های آزمایشگاهی و مطالعات کتابخانه‌ای انجام شده، برای اولین بار ابعاد و نقشه‌های دقیق وضع موجود بنا برداشت شده و برای تعیین عمر و دوره‌های ساخت به‌وسیلۀ نمونه‌برداری از بخش‌های مختلف بدنۀ سد، فناوری به‌کاررفته برای احداث آن مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج پژوهش انجام‌شده نشان می‌دهد که این سد قوسی با مصالح بنایی، از نظر فناوری اجرای بدنۀ سد بدون احداث تونل انحراف آب در رودخانه، ساخت مرحله‌ای و تعبیۀ تمام عناصر ضروری یک سد، به‌عنوان یک رکورد تاریخی در موضوع افزایش ارتفاع سدها به شمار می‌رود. بر اساس نتایج مطالعات سال‌یابی به روش ترمولومینسانس، این سد با قدمت بیش از 700 سال در چند مرحله با فواصل زمانی مختلف تکمیل شده و در انتهای هر مرحله و پس از پایان عمر مفید سد به‌علت پر شدن مخزن از رسوبات، مرحلۀ بعدی افزایش ارتفاع آن انجام شده و ارتفاع نهایی آن از بستر رودخانه به ۴/۵۴ متر رسیده است. بخش اول بدنۀ سد با ارتفاع ۸/۱۶ متر از بستر رودخانه در سال 685 هجری شمسی احداث شده و در مراحل دوم، سوم و چهارم که هرکدام به‌ترتیب با فاصلۀ حدود 50، 350 و 100 سال از مرحلۀ قبل انجام شده، بنای اولیه به‌اندازۀ ۲/۱۹، 9 و ۴/۹ متر افزایش ارتفاع داده شده است. این سد که فناوری ساخت آن در این پژوهش مورد تحلیل قرار گرفته، از مصالح سنگی نامنظم و منظم و همچنین آجر ساخته شده و حدود هفت قرن توسط ساکنان منطقه مورد استفاده قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها


اسفنجاری کناری، عیسی، امیرحسین کریمی، و نسرین پورعیدی وند. 1398. نویافته‌های سردر مسجد جامع ارگ بم پس از زلزله 1382. مجله مطالعات معماری ایران، ش. 16: 25ـ46.
بیات، حبیب‌الله. 1373. سازه‌های آبی. مهندسین مشاور ره‌شهر. تهران: سپهر.
بحرالعلومی شاپورآبادی، فرانک. 1388. روش‌های سال‌یابی در باستان‌شناسی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
جروم، کلیتون گلن، و تئودور گووردن. 2003. وضعیت آیندۀ 2003. ترجمۀ نسیم قیاسی، حسن شهرکی‌پور، محسن بهرامی، لیدا کاووسی، و مینا غرویان. 1385. تهران: خضرا.
دانشدوست، یعقوب. 1376. طبس شهری که بود، بناهای تاریخی طبس. تهران: سروش.
شرفی، لیدا. فرحناز رستمی، ضیا شه‌کرم زهی ریگی، و پرستو قبادی.1394. قنات، دستاوردی از هنر و دانش ایرانیان در راستای توسعه پایدار. مجله تحقیقات جغرافیایی، ش. 119: 80ـ100.
شرفی، سیامک، و فرانک بحرالعلومی. 1395. تعیین سن دریاچه‌های سدی ناشی از رخداد زمین لغزش سیمره با استفاده از روش ترمولومینسانس. مجله جغرافیا و توسعه، ش. 47: 231ـ252.
غیاثی، رضا، و فاطمه نظری‌مهر. 1390. مدل‌سازی شکست سد خاکی بر اثر روگذری آب. اولین کنفرانس بین‌المللی و سومین کنفرانس ملی سد و نیروگاه‌های برق آبی. تهران.
فارغ قراملکی، علیرضا، خدیجه طباطبایی، باقر نیکوفر، و مسعود حبیب‌زاده. 1390. نقش مهندسی ارزش در بهبود بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی. اولین کنفرانس بین‌المللی و سومین کنفرانس ملی سد و نیروگاه‌های برق آبی. تهران.
فرشاد، مهدی. 1390. تاریخ مهندسی در ایران. تهران: میرماه.
فرهنگی، بیژن. 1372. نگرشی بر سدهای ایران. گذشته، حال، آینده. تهران: ارمغان.
کرجی، ابوبکر محمدبن الحسن الحاسب. 1373. استخراج آب‌های پنهانی، کمیسیون ملی یونسکو در ایران. ترجمۀ حسین خدیو جم. تهران: سعید نو.
کریمی، شهرام، امین علیزاده، حسین انصاری، و محمد صافی. 1394. بهره‌برداری مجدد سازه‌های آبی تاریخی در مقایسه با احداث سازه‌های جدید آبی مشابه به روش AHP. مجله آبیاری و زهکشی ایران، ش. 6: 1005ـ1020.
مهندسین مشاور آب‌پوی. 1378. گزارش‌های مطالعات مرحلۀ دوم سد ذخیره‌ای کریت طبس. مشهد.
نشریۀ شماره 20. وزارت جهاد کشاورزی. سازمان جهاد کشاورزی استان سمنان. اداره رسانه‌های ترویجی. 1389. مسائل فنی و بهره‌برداری از قنوات. سمنان. مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی استان سمنان.
نوروز، ریحانه، و علی نورزاد. 1394. مروری بر سدهای باستانی ایران. کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و زیرساخت‌های شهری، تبریز.
وحیدی، منوچهر. 1346. آب و آبیاری در ایران باستان. تهران: دفتر اطلاعات و گزارش‌ها سازمان برنامه.
Aureli, F. Maranzoni, A., Petaccia, G. 2021. Review of Historical Dam-Break Events and Laboratory Tests on Real Topography for the Validation of Numerical Models Water. 13, 1968. https://doi.org/10.3390/w13141968.
Bulletin 64. ICOLD.1988. Dam Heightenings Register. International Commission on Large Dams.
Emami, K. 2014. The Historic Kurit Dam: An Illustrative Example of Water Wisdom. Journal of Irrigation and Drainage John Wiley & Sons. Volume 63. Issue 2: 246-253.
Schnitter, Nicholas j. 1994. A History of dams: the useful pyramids. A.A.Balkema, Rotterdam.