کاشی‌های‌ هفت‌رنگ مزار در زیارتگاه‌های سلطان عطابخش و سلطان امیراحمد کاشان (سده دهم تا سیزدهم هـ.ق)

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان

2 دانشیار، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه کاشان

چکیده

در این مقاله کاشی‌های هفت‌رنگ با کاربرد لوح مزار از اواخر قرن دهم تا اوایل قرن سیزدهم هجری قمری که در دو زیارتگاه سلطان عطابخش و سلطان امیراحمد کاشان بر جای‌ مانده، بررسی شده‌ است. اولین نمونه متعلق به مزاری صندوقه‌ای از اواخر قرن دهم در دو رنگ‌مایۀ لاجوردی بر زمینه‌ای سفید است. از قرن یازدهم، دست‌کم چهار لوح مزار باقی ‌مانده که با نقوش گیاهی بر زمینه‌ای به‌ رنگ زرد تزیین شده‌اند و جالب ‌توجه اینکه برخی از آن‌ها فاقد متن هستند. نمونه‌های اوایل سدۀ دوازدهم شامل تعدادی لوح قبر تشکیل‌شده از چهار کاشی خشتی است که قابی محرابی دارند. معدود آثار باقی‌مانده از دورۀ قاجار، یا از کاشی‌های آبی و سفید ساخته‌ شده‌اند، یا از کاشی‌های هفت‌رنگ با نقوش گل‌فرنگ. تمام داده‌های پژوهش به‌صورت میدانی برداشت‌ شده و به‌شیوۀ تفسیری‌تاریخی تحلیل شده‌اند. از مهم‌ترین مسئله‌های این مقاله، نحوۀ شکل‌گیری و تکامل کاشی هفت‌رنگ مزارهای کاشان و تفاوت فرمی و محتوایی آن با لوح‌های سفالین زرین‌فام اوایل صفوی این شهر است. یافته‌ها نشان می‌دهد که از لحاظ محتوایی، توجه به مرثیه‌سرایی فارسی چشمگیر بوده و جایگزین عبارت‌های عربی دوره‌های قبل شده است. از نظر فرمی نیز به‌سبب ظرفیت‌های نقاشانۀ کاشی هفت‌رنگ، تأکید بیشتری بر نقوش تزیینی گیاهی و هندسی رنگارنگ به چشم می‌خورد، درحالی‌که در نمونه‌های زرین‌فام، متن اهمیت بیشتری داشت.

کلیدواژه‌ها


اکبری، عباس. 1398. کاشی و کاشان. کاشان: مؤلف.
اکبری، عباس، امیرحسین چیت‌سازیان، و انسیه موسوی ویایه. 1399. پیدایش، شکوفایی و افول سفال لاجوردینه. هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی 25 (2): 53ـ62.
جمالی، محمد. 1391. تاریخچۀ زیارت حبیب بن موسی. کاشان: همگام با هستی.
خامه‌یار، احمد. 1395. لوح مزار قاضی جلال‌الدین عبدالملک از نسل قاضی عبدالجبار طوسی در موزۀ بریتانیا. پیام بهارستان 27: 150ـ155.
دانش یزدی، فاطمه. 1387. کتیبه‌های اسلامی شهر یزد. تهران: سبحان نور.
کلانتر ضرابی، عبدالرحیم. 1379. تاریخ کاشان. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
غیاثیان، محمدرضا، و ندا اسدی چیمه. 1400. محمدطاهر نقاش کاشانی: شاعر ذوفنون دورۀ صفوی. کاشان‌شناسی 25: 3ـ30.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله. 1386. عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، به‌کوشش ایرج افشار. تهران: المعی.
مشکاتی، نصرت‌الله. 1345. نگاهی به باستان‌شناسی کاشان و بنای مشهور تاریخی میدان سنگ. هنر و مردم، ش. 53ـ54: 7ـ14.
مشهدی نوش‌آبادی، محمد. 1400. بررسی تاریخی و مردم‌شناختی سنگ قبرهای صفوی جوشقانِ استرک، پژوهش‌های علوم تاریخی 25: 137ـ164.
مشهدی‌ نوش‌آبادی، محمد، و محمدرضا غیاثیان. 1399. الواح زرین‌فام کاشان در اواخر سدۀ نهم و نیمۀ اول سدۀ دهم هجری، پژوهش‌های علوم تاریخی 12 (3): 107ـ131.
ــــــــــــــ . 1400. رؤیانگاری بر کاشی زرین‌فام در دو بنای قدمگاهی کاشان از دوران ایلخانی و صفوی. فرهنگ و ادبیات عامه 8 (37): 101ـ131.
نراقی، حسن. 1343. نظری به آرامگاه شاه‌عباس کبیر در کاشان و مدارک تاریخی آن. هنر و مردم 24: 10ـ17.
ـــــــ . 1382. آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
Curatola, Giovanni. 2012. Al-Fann: Art from the Islamic Civilization: From the al-Sabah Collection, Kuwait. London: Thames & Hudson.
Kanda, Yui. 2017. Kashan Revisited: A Luster-Painted Ceramic Tombstone Inscribed with a Chronogram Poem by Muhtasham Kashani. Muqarnas 34: 273-286.
O’Kane, Bernard. 2011. Tiles of Many Hues: The Development of Iranian Cuerda Seca Tiles and the Transfer of Tilework Technology. In: And Diverse Are Their Hues: Color in Islamic Art and Culture, Jonathan Bloom and Sheila Blair, 174-203. New Haven: Yale University.
Pope, Arthur Upham. 1977. Architectural Ornament. In: A Survey of Persian Art: From Prehistoric Times to the Present, edited by Arthur Upham Pope, vol. 3, 1258-1364. Tehran: Soroush Press.
Porter, Venetia. 1995. Islamic Tiles. London: British Museum Press.
Samkoff, Aneta. 2014. From Central Asia to Anatolia: The Transmission of the Black-Line Technique and the Development of Pre-Ottoman Tilework. Anatolian Studies 64: 199-215.
Watson, Oliver. 1985. Persian Lustre Ware. London: Faber and Faber.
URL 1: britishmuseum.org/collection/object/W_G-499 (accessed: January 2022).