واکاوی جایگاه مکانی دروازۀ باغشاه در ساختار تاریخی و معاصر شیراز

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه شیراز

2 دانشیار، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه شیراز

چکیده

دروازۀ باغشاه، به‌عنوان یکی از عناصر نشانه‌ای برجسته در ساختار تاریخی شهر شیراز، اگرچه در منابع مکتوب و تصویری متعددی مورد اشاره قرار گرفته، به‌واسطۀ تخریب کالبدی، نبود شواهد میدانی و ابهامات موجود در اسناد تاریخی، مکان دقیق آن تاکنون در هاله‌ای از ابهام باقی‌ مانده است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی و بازخوانی موقعیت مکانی این دروازه در بستر تاریخی و ساختار معاصر شهر شیراز انجام شده و تلاشی است برای بازیابی یک عنصر گمشده در حافظۀ فضایی شهر. این پژوهش با رویکردی کیفی و با بهره‌گیری از روش‌های میان‌رشته‌ای، ازجمله تحلیل اسنادی، نشانه‌کاوی تاریخی، خوانش بینامتنی و تطبیق جغرافیایی، به‌دنبال صورت‌بندی چارچوبی «تفسیری ـ تاریخی» برای مکان‌یابی دقیق دروازه است. داده‌های تحقیق از مجموعه‌ای متنوع از منابع همچون سفرنامه‌ها، نقشه‌های تاریخی، تصاویر آرشیوی و متون توصیفی گردآوری شد و در فرایندی تطبیقی، ازطریق برهم‌نهاد لایه‌های زمانی و سنجش الگوهای مکانی بررسی گردید. این رویکرد زمینۀ شناسایی الگوهای تکرارشونده، آشکارسازی نقاط ابهام و بازشناسی گسست‌های معنایی در روایت‌های تاریخی را فراهم کرد؛ فرایندی که سرانجام به بازنمایی مستند، منسجم و مبتنی‌بر شواهد از موقعیت مکانی دروازه انجامید. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که خیابان دهنادی در بیرون از حصار شهر تاریخی قرار داشته و محل تقریبی دروازۀ باغشاه در حدفاصل میان خیابان دهنادی و فلکۀ شهرداری واقع بوده است. همچنین، تحلیل دقیق نقشۀ سال 1342ق (۱۳۰۲ش)، پس از زمین‌مبنا شدن (ژئورفرنس‌سازی)، نشان داد که موقعیت ترسیم‌شده برای دروازه در این نقشه با داده‌های تصویری هم‌خوانی ندارد؛ نکته‌ای که بر اعتبار بیشتر تصاویر آرشیوی نسبت به نقشه‌های ترسیمی آن دوره، به‌ویژه نقشه‌های کروکی و کم‌دقت تأکید می‌کند. بر پایۀ این تحلیل‌ها، نسخه‌ای بازترسیم‌شده از بخشی از نقشۀ سال 1342ق (۱۳۰۲ش) تهیه شد که ناحیۀ پیرامونی دروازۀ باغشاه را با دقت و استناد بیشتر بازمی‌نمایاند. این پژوهش، با بازشناسی جایگاه یکی از عناصر حذف‌شده از سیمای تاریخی شهر، ضمن تقویت حافظۀ تاریخی شیراز، بستری مستند برای مطالعات آتی درزمینۀ بازآفرینی در محدوده‌های شهر تاریخی و ارتقای درک از سازمان فضایی شهر فراهم می‌سازد و می‌تواند مبنایی برای سیاست‌گذاری‌های آگاهانه در مواجهه با میراث ازدست‌رفتۀ شهری باشد.

کلیدواژه‌ها


 آریان‌پور، علیرضا. ۱۳۶۵. پژوهشی در شناخت باغ‌های ایران و باغ‌های تاریخی شیراز. تهران: فرهنگسرا.
 ابابکری، عدنان، و کیانوش فرجی. ۱۳۹۵. بررسی فضاهای شهری با تأکید بر ورودی و دروازه‌ها. اولین همایش ملی فناوری‌های نوین در علوم مهندسی. بیرجند.
 احمدی، محمدرضا، و فاطمه هوایی. ۱۳۹۸. بازشناسی دروازه‌های شهر شیراز (نمونۀ موردی: دورۀ زندیه). فصلنامۀ پژوهش‌های مرمت و معماری ایرانی و اسلامی 2 (5): ۳۹ـ۴۷.
 اسدپور، علی. ۱۳۸۶. بازشناسی محورهای چهارباغ شیراز. فصلنامۀ گزارش سازمان نظام مهندسی ساختمان استان فارس، ش. ۵۵: ۸۸ـ۹۵.
 اسدپور، علی. ۱۳۹۷. میدان و شهر؛ سرگذشت میدان‌های توپخانه از تهران تا شیراز. شیراز: نیارش.
 افراسیابی، محمدامین. ۱۳۹۵. باززنده‌سازی و احیای محور بصری چهارباغ شیراز (خیابان تاریخی صفوی). پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ هنر و معماری، گروه معماری.
 افسر، کرامت‌الله. ۱۳۵۳. تاریخ بافت قدیمی شیراز. تهران: انجمن آثار ملی.
 امداد، حسن. ۱۳۳۹. شیراز در گذشته و حال. شیراز: اتحادیۀ مطبوعاتی فارس.
 بحرینی، سید حسین، و ناهید علی‌طالب بابلی. 1382. تدوین اصول و ضوابط طراحی محیطی ورودی شهر. محیط‌شناسی 29 (30): ۱۳ـ۳۶.
 پری، جان‌‌ ر. 1979. کریم‌خان زند: تاریخ ایران بین سال‌های 1747 تا 1779. ترجمۀ علی‌محمد ساکی. 1382. تهران: آسونه.
 پورزال، علی. ۱۳۹۶. احیا و باززنده‌سازی محور چهارباغ شمال‌ شرق صفوی شیراز براساس سفرنامۀ سیاحان با رویکرد افزایش تعاملات فرهنگی و اجتماعی. پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد، مؤسسۀ آموزش عالی غیردولتی حافظ شیراز، گروه معماری.
 توسلی، محمود، و ناصر بنیادی. ۱۳۷۱. طراحی فضای شهری. مرکز مطالعات معماری و شهرسازی ایران.
 توسلی، محمود، و ناصر بنیادی. ۱۳۸۶. طراحی فضای شهری (فضاهای شهری و جایگاه آن‌ها در زندگی و سیمای شهری). مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران. تهران: شهیدی.
 توسلی، محمود. ۱۳۹۱. ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران. تهران: مؤلف.
 خلیلیان، سیما، مهدی زندیه، و آیدا آل‌هاشمی. ۱۴۰۰. در جست‌وجوی ورودی شیراز: بررسی تغییرات منظر ورودی شهر شیراز ـ دروازۀ قرآن ـ از پیش از قاجار تا امروز. منظر ۱۳ (57): ۷۸ـ۸۹.
 داودپور، زهره، و وحید مغاره. ۱۳۸۸. ضوابط ارزیابی نقش و کارکرد دروازه‌ها و فضای ورودی شهرها؛ مطالعۀ موردی دروازۀ قرآن شیراز. آبادی، ش. ۶۱ـ۶۲: ۷۶ـ۸۳.
 رفعت، رسول، سارا میرهادی، و عماد کتابچی. ۱۳۹۴. بررسی تاریخی سازمان فضایی شهر شیراز با تأکید بر محور چهارباغ شمال شهر. اولین همایش ملی معماری ایرانی، اسلامی (سیمای دیروز چشم‌انداز فردا). شیراز.
 زندیه، مهدی، و ندا عرب‌سلغار. ۱۳۹۱. نظام الگویی باغ‌تخت شیراز با تکیه بر بازآفرینی تصویر باغ. باغ نظر ۹ (23): ۱۱ ـ ۲۰.
 سامی، علی.1363. شیراز شهر جاویدان. شیراز: لوکس.
 شعله، مهسا. ۱۳۸۵. دروازه‌های قدیم در خاطرۀ جمعی شهر معاصر: ریشه‌یابی رشته‌های خاطر‌ه‌ای. هنرهای زیبا، ش. ۲۷: ۱۷ـ۲۶.
 صانع، منصور. ۱۳۸۰. به یاد شیراز: عکس‌های شیراز قدیم. تهران.
 صانع، منصور. ۱۳۹۰. شیراز کودکی ما: عکس‌های شیراز قدیم. تهران.
 عرب‌سلغار، ندا. ۱۳۹۴. باغ به‌مثابۀ نهاد توسعۀ شهر: توسعۀ باغ‌محور شهر تاریخی شیراز. منظر ۷ (۳۳): ۸۲ـ۸۹.
 عشرتی، پرستو، درنا عشرتی، و محمدکاظم نمازی. 1392. واکاوی نقش خیابان چهارباغ به‌مثابۀ الگویی برای توسعۀ پایدار شهری؛ مقایسۀ اصفهان و شیراز در دورۀ صفوی. همایش ملی معماری پایدار و توسعۀ شهری. بوکان.
 فرانکلین، ویلیام. 1790. مشاهدات سفر از بنگال به ایران. ترجمۀ محسن جاویدان. 1358. تهران: بنیاد فرهنگ و هنر ایران.
 فرصت شیرازی، میرزا محمدنصیر. ۱۳۵۲. آثار عجم. به اهتمام عبدالله طهرانی، چاپ سنگی. بمبئی: مطبعۀ نادری.
 فیضی، محسن، و علی اسدپور. ۱۳۹۲. تحلیل منظر کلان تاریخی شیراز براساس ترسیم‌های جهانگردان خارجی. باغ نظر ۱۰ (24): ۳ـ۱۲.
 فیگوئرا، دن گارسیا د سیلوا. 1667. سفرنامۀ دن گارسیا د سیلوا فیگوئرا سفیر اسپانیا در دربار شاه‌عباس اول. ترجمۀ غلامرضا سمیعی. 1363. تهران: نو.
 قربانی، منا، و امیرحسین حکمت‌نیا. ۱۴۰۱. بناهای حکومتی دورۀ زندیه در شیراز و کاربری آن‌ها تا روزگار پهلوی. پژوهش در هنر و علوم انسانی 7 (6): ۳۵ـ۴۶.
قلی‌نژاد پیربازاری، علیرضا، و داوید کرتمنجیان. ۱۳۹۹. شناسایی ساختار محلات و ارزش‌های کالبدی مرکز شهر تاریخی شیراز پیش از اسلام تا دورۀ قاجاریه. اثر ۴۱ (2): ۲۱۶ـ۲۳۹.
گروت، لیندا، و دیوید وانگ. 2013. روش‌های تحقیق در معماری. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر. 1385. تهران: دانشگاه تهران.
گلستانی، سعید، و سمیه شریف‌زاده. ۱۳۹۰. کنکاشی در ویژگی‌های خیابان صفوی. باغ نظر 8 (17): ۵۹ـ۶۸.
 مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی‌بکر محمد بن نصر. ۱۳۸۱. نزهة القلوب. به کوشش سید محمد دبیرسیاقی. قزوین: حدیث امروز.
 مقدسی، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد. ۱۳۶۱. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. جلد ۲. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
 موریه، جیمز. 1818. سفرنامۀ جیمز موریه. ترجمۀ ابوالقاسم سری. ۱۳۸۵. تهران: توس.
 مهریار، محمد، شامیل فتح‌الله‌یف، فرهاد فخاری‌تهرانی، و بهرام قدیری. ۱۳۷۸. اسناد تصویری شهرهای تاریخی ایرانی دورۀ قاجار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
 نجارنجفی، الناز، و طناز لطیفیان اصفهانی. ۱۳۹۲. ارتباط ساختار شهر تاریخی شیراز با شبکۀ آب؛ مطالعۀ موردی: نهر قنات خیرات در سده‌های هفتم تا چهاردهم. صفه ۲۳ (1): 105ـ118.
 نوایی، عبدالحسین. ۱۳۴۸. کریم‌خان زند. تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا.
 Asadpour, A. 2024. RE ـ discovering the original form and function of shiraz toopkhaneh square by historical documents and existing evidence. International Journal of Architecture and Urban Development 1(14): 95ـ110.
Balilan Asl, L., M. Nouri, and D. Sattarzadeh. 2014. Investigating the spatial organization and structure of Iranian cities till mid Qajar era and presenting pattern of traditional structure of cities in this era. Armanshahr Architecture & Urban Development 7(12): 81ـ105.
 رزفا کالکشن. ۱۴۰۳. محتوای تصویری و عکس‌های تاریخی شیراز. صفحۀ اینستاگرام. قابل دسترس در: https://www.instagram.com/rezfa.collection
] تاریخ بازدید: سال 1402 [.