جندق شهری کهن در کنارۀ جنوبی دشت کویر است. در دورۀ قاجار قلعۀ جندق صد خانۀ کوچک و بزرگ داشت و روزگاری همۀ مردم در آن زندگی می‌کردند. بافت تاریخی قلعۀ جندق مجموعه‌ای تودرتو از خانه‌های کوچک و بزرگِ اعیانی، ارسن مسجد جامع، حمام و ساباط‌ها و گذرهای پُر‌پیچ‌و‌خم است. زندگی و برآوردن نیازها و آسایش و امنیت در برابر گرمای کویر و مهاجمان، در معماری قلعه و خانه‌ها نمود آشکار داشته است. قلعۀ جندق امروز زنده است و ۲۳ خانوار با سکنۀ بومی دارد. تعدادی از خانه‌های کهن جندق به اقامتگاه بوم‌گردی تبدیل شده‌اند و تعدادی دیگر خالی و نیمه‌ویران است. در این مقاله به شناخت و ارائۀ اسناد معماری، توصیف اجزا و کارکرد آنها و بررسی روابط فضایی خانه‌های شاخص قلعۀ جندق چون خانۀ یغما، صفایی، حشمت، کافی، بیطرف و میرزاعبدالکریم می‌پردازیم. شناخت عناصر معماریِ خانه‌های قلعۀ جندق؛ چون درآیگاه و بهاربند، ایوان و بادگیر، زمستان‌نشین و مطبخ بخش دیگری از این مقاله است. بررسی شواهد تاریخی و منابع مکتوب و مقایسۀ تطبیقی این خانه‌ها با خانه‌های مشابه در یزد و میبد که از نظر جغرافیایی و سیاسی در پهنه‌ای با ویژگی‌های کم‌وبیش مشترک با جندق هستند ما را به شناخت بهتری از خانه‌ها در قلعۀ جندق می‌رساند. بر پایۀ مستندات و آثار باقی‌مانده و مطالعات تطبیقی، پیشینۀ خانه‌گزینی در قلعۀ جندق به سدۀ هشتم هجری و دورۀ آل مظفر بازمی‌گردد هرچند به فراخورِ نیاز و گذشتِ زمان، بخش‌هایی به آن افزوده یا کاسته شده یا تغییر کاربری داده یا رها و ویران شده است.
)