خانه‌های قلعۀ تاریخی جَنْدَق: ویژگی‌های معماری و تاریخ‌گذاری

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

کارشناس‌ارشد مهندسی طراحی محیط‌زیست، دانشکدۀ محیط‌زیست، دانشگاه تهران

چکیده

جندق شهری کهن در کنارۀ جنوبی دشت کویر است. در دورۀ قاجار قلعۀ جندق صد خانۀ کوچک و بزرگ داشت و روزگاری همۀ مردم در آن زندگی می‌کردند. بافت تاریخی قلعۀ جندق مجموعه‌ای تودرتو از خانه‌های کوچک و بزرگِ اعیانی، ارسن مسجدجامع، حمام و ساباط‌ها و گذرهای پُر‌پیچ‌و‌خم است. زندگی‌ و برآوردن نیازها و آسایش و امنیت در برابر گرمای کویر و مهاجمان، در معماری قلعه و خانه‌ها نمود آشکار داشته است. قلعۀ جندق امروز زنده است و ۲۳ خانوار با سکنۀ بومی دارد. تعدادی از خانه‌های کهن جندق به اقامتگاه بوم‌گردی تبدیل شده‌اند و تعدادی دیگر خالی و نیمه‌ویران است. در این مقاله به شناخت و ارائۀ اسناد معماری، توصیف اجزا و کارکرد آن‌ها و بررسی روابط فضایی خانه‌های شاخص قلعۀ جندق چون خانۀ یغما، صفایی، حشمت، کافی، بیطرف و میرزا عبدالکریم پرداخته شده است. شناخت عناصر معماریِ خانه‌های قلعۀ جندق، چون درآیگاه و بهاربند، ایوان و بادگیر، زمستان‌نشین و مطبخ بخش دیگری از این مقاله است. بررسی شواهد تاریخی و‌ منابع مکتوب و مقایسۀ تطبیقی این خانه‌ها با خانه‌های مشابه در یزد و میبد که ازنظر جغرافیایی و سیاسی در پهنه‌ای با ویژگی‌های کم‌وبیش مشترک با جندق هستند، ما را به شناخت بهتری از خانه‌ها در قلعۀ جندق می‌رساند. بر پایۀ مستندات و آثار باقی‌مانده و مطالعات تطبیقی، پیشینۀ خانه‌گزینی در قلعۀ جندق به سدۀ هشتم هجری و دورۀ آلِ مظفر بازمی‌گردد هرچند به فراخورِ نیاز و گذشتِ زمان، بخش‌هایی به آن افزوده یا کاسته شده یا تغییر کاربری داده یا رها و ویران شده‌ است.

کلیدواژه‌ها


 افشار، ایرج. ۱۳۴۵. قدیمی‌ترین سنگ‌نوشتۀ تاریخ‌دار جندق. مجلۀ یغما، ش. ۳۲۳: ۲۷۲ـ۲۷۳.
 افشار، ایرج. ۱۳۷۱. فهرست آثار تاریخی بیابانک. در: یزدنامه. به کوشش ایرج افشار. جلد ۲. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
 افشار، ایرج. ۱۳۸۱. خور و جندق (بیابانک). در: اردستان‌نامه. به کوشش محمد گلبن. جلد ۱. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
 آل‌داوود، سید علی. ۱۳۸۴. کتاب‌شناسی توصیفی خور و بیابانک. تهران: مگستان.
 پروندۀ ثبتی خانۀ کافی به شمارۀ ۳۰۶۲۱. اصفهان: ۱۳۹۰.
 پیرنیا، محمدکریم. ۱۳۸۷. معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
 حیدری، مریم. ۱۴۰۰. نام کهن جندق. در: حکمت کویر: یادنامۀ حکمت یغمایی. به کوشش سید مرتضی آل‌داوود. تهران: مگستان. ۱۳۵ـ۱۴۴.
  خادم‌زاده، محمد‌حسن و دیگران. ۱۳۸۹. معماری دورۀ آل مظفر یزد (ایلخانی و تیموری) با نگاهی به بناهای عصر اتابکان. تهران: هم‌پا، سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد.
 دستان، ابراهیم. ۱۳۸۵. جغرافیای جندق و بیابانک. مقدمه و تصحیح سید علی آل‌داوود. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
 ذاکرعاملی، لیلا و عیسی اسفنجاری کناری. ۱۳۸۵. خانه‌های مظفری میبد. میبد: پایگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری شهر تاریخی میبد؛ اداره‌کل امور فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری.
 رشیدالدین فضل‌الله همدانی. ۱۳۵۸. سوانح الافکار رشیدی. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: انتشارات کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران.
 سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. عکس هوایی جندق در سال ۱۳۳۵.
 سازمان نقشه‌برداری. عکس هوایی جندق در سال ۱۳۶۵.
 غلامرضائی، محمدرضا. ۱۳۸۴. واژه‌هایی از گویش خوری. پژوهش‌های ایران‌شناسی (ناموارۀ دکتر محمود افشار)، به کوشش ایرج افشار، با همکاری کریم اصفهانیان، محمدرسول دریاگشت. جلد شانزدهم، ستوده‌نامه (۲) در: تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
 فلور، ویلم. ۱۳۹۹. کشاورزی ایران در دورۀ قاجار. ترجمۀ شهرام غلامی. تهران: علمی و فرهنگی.
 نیک‌زاد، ذات‌الله و مطهره دانایی‌فر. ۱۳۹۷. معماری روزگار مظفریان. در: هنر در تمدن اسلامی: معماری ۲. به کوشش مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: سمت.
 گروسی،‌ عباس عبدالله. آرشیو شخصی عکس‌های مردم‌شناسی ایران نزد مریم حیدری.
 یغمایی، ابوالقاسم طغرا. ۱۳۹۱. از خور و روزگاران. تهران: آذرکلک.
 یغمایی،‌ ابوالقاسم طغرا. آرشیو شخصی عکس‌ها و اسناد منطقۀ خور و بیابانک نزد عبدالکریم حکمت یغمایی.
 یغمایی، عبدالکریم حکمت. ۱۳۵۳. جندق روستایی کهن بر کران کویر نمک. تهران: توس.
 یغمایی، عبدالکریم حکمت. ۱۳۷۰. بر ساحل کویر نمک. تهران: توس.
 یغمایی، عبدالکریم حکمت. ۱۳۹۶. خور شهر شورستان. زنجان: آذرکلک.
 یغمایی، عبدالکریم حکمت. آرشیو شخصی عکس‌ها و اسناد منطقۀ خور و بیابانک نزد عبدالکریم حکمت یغمایی.