سنگ قبرهای صفوی و قاجاری روستای استرک کاشان

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی، دانشگاه کاشان

2 دانشجوی کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیات عربی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران

چکیده

استرک روستایی باستانی در کاشان است که بنابر کاوش‌های باستان‌شناختی، سابقۀ زندگی در آن تا عصر آهن امتداد دارد. در قبرستان قدیمی این روستا نزدیک به چهل سنگ از دوران صفوی و قاجاری باقی مانده است. این سنگ قبرها متعلق به سدۀ یازدهم تا چهاردهم هجری است که در بیشتر آن‌ها به‌جز کتیبۀ نام متوفا و تاریخ وفات، کتیبه‌های دینی شامل عبارت‌های قرآنی و شعارها و ادعیۀ شیعی و اشعار فارسی به چشم می‌خورد. هدف اصلی این مقاله، بررسی نقوش و خوانش کتیبه‌ها و تحلیل محتوای آن‌هاست. این پژوهش به دو صورت مشاهده‌ای و اسنادی انجام شده ‌است. این پژوهش با روشی تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که سنگ قبرهای صفوی تا قاجاری قبرستان قدیم استرک به‌لحاظ فرمی و نقوش دارای چه ویژگی‌هایی است و در کتیبه‌های آن، چه محتوای دینی و فرهنگی بازتاب یافته ‌است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در سنگ قبرهای سدۀ یازدهم که عموماً به‌صورت صندوقی و طرح سرو است، صلوات کبیره و آیت‌الکرسی کار شده است. در سدۀ دوازدهم که سنگ‌ها به‌صورت تخت قدی است، آیت‌الکرسی حذف و فقط صلوات کبیره کتیبه‌کاری شده است. در سدۀ سیزدهم با نوعی از سنگ قبر قدی روبه‌رو هستیم که دارای نقوش گیاهی و حیوانی است. سرو و محراب این دسته سنگ‌ها ملهم از نقوش سدۀ یازدهم این مزار است، اما در آن مرغ و مار نیز کار شده است، کتیبه‌های صلوات کبیره نیز جای خود را به نمونه‌های جدیدتر شعارهای شیعی و اشعار فارسی رثا داده است. شعر فارسی در سنگ قبرهای سدۀ چهاردهم چشمگیر است. در برخی از این سنگ قبرهای کوچک نقوش آینه، شانه و تسبیح کار شده است. این سنگ قبرها تصویری از وضعیت دینی و فرهنگی یک آبادی شیعی در دوران صفوی و قاجاری را به تصویر کشیده و نشان می‌دهد که در طول این چند قرن سنگ قبرها کوچک‌تر و نقوش آن ساده‌تر شده و کتیبه‌های دینی جای خود را به اشعار فارسی شخصی و غیردینی داده است.

کلیدواژه‌ها


 افشار، ایرج. 1374. سفرنامچه (گلگشت در وطن)؛ ایرج افشار. تهران: اختران.
 باباطاهر همدانی. 1355. دیوان باباطاهر عریان. تصحیح مرحوم وحید دستگردی. تهران: امیرکبیر.
 بابایی، امید و صادقی، سمیه. 1394. مردم‌شناسی استرک. کاشان: مرسل.
 حسین‌زاده ساداتی، جواد و دیگران. 1398. فرهنگ سفال خاکستری و گورستان‌های هزارۀ دوم منطقۀ مرکزی ایران ارزیابی تاریخ‌گذاری‌های مطلق. مجموعه مقالات عصر آهن در غرب ایران و مناطق همجوار جلد 1: 421ـ437.
 حسینی اشکوری، سید صادق. 1388. سنگ‌های گویا؛ مطالعه‌ای تطبیقی بر سنگ قبر‌های معاصر؛ کارگاه هنری آستانۀ حضرت معصومه(س)ـ قم مقدسه. پیام بهارستان (4): 915ـ968.
 راعی، حسین. 1396. نیاسرنامه. پژوهشگران همکار: فیروزه محمدزاده و محسن بیگلری. تهران: ایران‌نگار.
 سامانۀ خانۀ بهداشت استرک.
 سید رضی، ابوالحسن محمد بن الحسین بن موسی. 1383. نهج البلاغه. قم: دارالعلم.
 شاطری، علی‌اصغر. 1400. مزارات کاشان: شیخان، دشت‌افروز، ملافتح‌الله، فیض. کاشان: مجمع متوسلین به آل‌محمد.
 فرهمند بروجنی، حمید و حاج‌دایی، الهام. 1398. گلگشتی در باغ مصفای حجاری؛ نقش و نویکندهای سنگ مزارهای تخت فولاد اصفهان (دوران قاجاری و پهلوی). اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
 قندوزی، سلیمان بن ابراهیم. 1422ق. ینابیع المودة لذوی القربی. قم: دارالاسوة للطباعة و النشر.
 مجلسی، محمدباقر. 1403ق. بحار الانوار. تهران: مؤسسة الوفا.
 مدرسی طباطبایی، سید حسین. 1364. «کتابچۀ حالات و کیفیت بلده و بلوکات و مزارع دارالمؤمنین کاشان» در قم‌نامه. قم: مرعشی.
 مشکوتی، نصرت‌الله. 1345. نظری به تاریخ باستان‌شناسی کاشان و بنای مشهور تاریخی مسجد سلیمان (= مسجد میدان). هنر و مردم (53 و 54): 7ـ14.
 مشهدی نوش‌آبادی، محمد. 1378. نوش‌آباد در آینۀ تاریخ آثار تاریخی و فرهنگ. کاشان: مرسل.
 مشهدی نوش‌آبادی، محمد. 1400. بررسی تاریخی و مردم‌شناسی سنگ قبرهای صفوی جوشقان استرک. پژوهش‌های علوم تاریخی 13 (1): 138ـ164.
 نراقی، حسن. 1374. آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی