عدالت و عمارت؛ نسبت معماری و عدالت نزد امام علی(ع)

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار، گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه ملی مهارت

چکیده

پرسش از معماری عادلانه یا عدالت در معماری، پرسش از نحوۀ تخصیص و توزیع مواهب مرتبط با مکان و مکان‌گزینی است. در این مقاله معنای معماری عادلانه و نسبت این دو مفهوم نزد شخصیت تأثیرگذار در صدر اسلام، حضرت علی(ع)، امام اول شیعیان و خلیفۀ چهارم مسلمین بررسی شده است. راهبرد مختار این پژوهش تفسیری ـ تاریخی است و از رویکرد تاریخ مفهومی بهره برده است. برای این منظور ابتدا مفهوم عدالت نزد ایشان ازطریق مرور پژوهش‌های پیشین بررسی و منظومۀ مفاهیم آن پیدا شد. سپس چندوچون تصرفات مکانی امام علی(ع) در نظر و عمل ایشان، ازطریق مرور منابع تاریخی و روایی بررسی و اشکال مختلف آن شرح و بیان شد تا شکل پسندیدۀ تصرفات مکانی و توزیع مواهب مکانی نزد ایشان آشکار شود. به‌این‌ترتیب منظومه‌ای از مفاهیم حاصل شد که انگارۀ معماری عادلانه نزد خلیفۀ چهارم را آشکار می‌کند. این مفاهیم عبارت است از: «نیّت» ساخت به‌مثابۀ امر بنیادین و معنا یا کارکرد باطنی اثر؛ صلاح و منفعت عمومی یا بالاترین منفعت برای بیشترین افراد؛ بازتوزیع مواهب مکانی آن‌چنان‌که به تقویت فرودستان و رفع تبعیض بینجامد؛ متضمن معنایی پسندیده باشد؛ جلب مهر و اعتماد مردم کند. این مفاهیم همچنین بر شناخت معنای عدالت نزد ایشان اثرگذار است.

کلیدواژه‌ها


ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید. ۱۳۷۹. جلوه‌های تاریخ در شرح نهج‌البلاغه. ترجمه و تحشیۀ محمود مهدوی دامغانی. ۸ج. تهران: نی.
ابن‌بابویه، محمد بن ‌علی. ۱۳۸۵. من لا یحضره الفقیه. ترجمۀ علی‌اکبر غفاری. ۶ج. ج۱. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ابن‌بطوطه، محمد بن ‌عبدالله. ۱۳۷۶. سفرنامۀ ابن‌بطوطه. تصحیح و ترجمۀ محمدعلی موحد. ۲ج. ج۱. تهران: آگه.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌ بن‌ محمد. ۱۳۶۳. العبر. ترجمۀ عبدالمحمد آیتی. ۷ج. ج۲. وزارت آموزش عالی، مؤسسۀ تحقیقات و مطالعات فرهنگی.
ابن‌شهرآشوب. ؟. المناقب. تصحیح هاشم رسولی. ۴ج. ج۲. قم: علامه.
ابن‌میثم، میثم ‌بن‌ علی. 1385. شرح نهج البلاغه. ترجمۀ قربانعلی محمدی‌مقدم و علی‌اصغر نوایی یحیی‌زاده. ۸ج. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
اسماعیلی، مهدیه، حمید حمیدیان، و احد زارع زردینی. ۱۴۰۳. ابعاد حریم خصوصی از منظر نهج البلاغه با تأکید بر شرح‌های پیام امام امیرالمؤمنین و مصباح السالکین. پژوهشنامۀ قرآن و حدیث، ش. ۳۴: ۱۲۳ـ۱۵۶.
اشکوری، سید احمد. ۱۳۷۹. موقوفات امیرالمؤمنین، علی(ع). میقات حج، ۹ (۳۴). https://civilica.com/doc/1986269 (دسترسی در ۱۶/ ۱/ ۱۴۰۳)
اقتداری، احمد. ۱۳۷۵. خوزستان و کهگیلویه و ممسنی جغرافیای تاریخی و آثار باستانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بیضون، ابراهیم. ۱۳۷۹. رفتارشناسی امام علی(ع) در آیینۀ تاریخ. ترجمۀ علی‌اصغر محمدی‌ سیجانی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
پیربابایی، محمدتقی، سید احمد فیروزآبادی، عیسی حجت، و محمد سلطان‌زاده. ۱۳۹۵. دین و سرمایۀ اجتماعی: واکاوی ظرفیت‌های جامعۀ اسلامی ایران. نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، ۶ (۱): ۱۰۷ـ۱۲۸.
جعفری، محمدتقی. ۱۳۸۸. ترجمه و تفسیر نهج‌ البلاغه. ۹ج. تهران: مؤسسۀ تدوین و نشر آثار علامه جعفری.
جعفریان، رسول. ۱۳۹۰. آثار اسلامی مکه و مدینه. تهران: مشعر.
جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۹۹. مفاتیح الحیاة. قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. ۲۲/ ۱۲/ ۱۳۷۹. درس تفسیر سورۀ توبه آیات ۱۶ـ۱۸. مدرسۀ فقاهت. https://eshia.ir/Feqh/Archive/text/javadi/tafsir/79/791222// (دسترسی در ۱۵/ ۱۱/ ۱۴۰۳)
خوشنودی، عفت، و اصغر منتظرالقائم. ۱۳۹۳. بررسی و توضیح جایگاه موقوفات امام علی(ع). شیعه‌شناسی، ۱۲ (۴): ۲۲۷ـ۲۴۸.
داداش‌پور، هاشم، بهرام علیزاده، و فرامرز رستمی. ۱۳۹۴. تبیین چارچوب مفهومی عدالت فضایی در برنامه‌ریزی شهری با محوریت مفهوم عدالت در مکتب اسلام. نقش جهان ـ مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی، ۵ (۱): ۷۵ـ۸۴.
ربیعی، شمس‌الدین. ؟. عدالت در حکومت علی(ع). تهران: فقیه.
رحیم‌زاده، محمدرضا. ۱۳۸۳. بودن، اندیشیدن، برپا داشتن: تأمل در منشأ معماری. پایان‌نامه برای اخذ درجۀ دکترا. تهران: دانشگاه تهران.
شاکری‌فرد، محمود، ماهیار شریعت‌پناهی، و شهربانو دلبری. ۱۳۹۷. مالکیت حضرت علی بر ینبع النخیل. فقه و تاریخ تمدن، ۴ (۲): ۱۱۳ـ۱۳۱.
طباطبایی، سید ابوالفضل. ۳۰/۸/۱۴۰۰. فقه المسجد (مسجد طراز انقلاب اسلامی): هویت مسجد. مدرسۀ فقاهت. https://eshia.ir/Feqh/Archive/text/tabatabaei_abolfazl/feqh2/1400/14000830/ (دسترسی در ۱۵/۱۱/۱۴۰۳)
ـــــ . ۲۹/۸/۱۴۰۰. فقه المسجد (مسجد طراز انقلاب اسلامی): هویت مسجد. مدرسۀ فقاهت. https://eshia.ir/Feqh/Archive/text/tabatabaei_abolfazl/feqh2/1400/14000829/ (دسترسی در ۱۵/۱۱/۱۴۰۳)
ـــــ . ۱۶/۸/۱۴۰۲. فقه المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامی): محراب مسجد. مدرسۀ فقاهت. https://eshia.ir/Feqh/Archive/text/tabatabaei_abolfazl/feqh2/1402/14020816/ (دسترسی در ۲۵/۱۱/۱۴۰۳)
طبرسی، رضی‌الدین. ۱۳۹۰. مکارم الاخلاق. ترجمۀ لطیف راشدی و سعید راشدی. قم: صبح پیروزی.
عامری معصومه، و زهرا عامری. ۱۳۹۰. حریم خصوصی در کلام و سیرۀ امام علی(ع). علوم سیاسی باقرالعلوم، ۱۴ (۵۶): ۳۳ـ۶۰.
عبداله‌زاده، محمدمهدی. ۱۴۰۱. معماری، عدالت، تاریخ‌نویسی: چارچوب مطالعۀ تاریخ معماری بر پایۀ پرسش از مفهوم عدالت. مطالعات معماری ایران، ۱۱ (۲۱): ۹۱ـ۱۰۶.
غرر الحکم و درر الکلم. 1393. گردآوری: عبدالواحد تمیمی آمدی. ترجمۀ محمد رحمتی. قم: صبح پیروزی.
غلامعلی‌فلاح، محمد، و محمدرضا بمانیان. ۱۳۹۵. اطوار معنای آثار در تاریخ معماری با تکیه بر آموزه‌های هرمنوتیک اریک هیرش. صفه، ش. ۷۵: ۱۱۶ـ۱۳۲.
قیومی بیدهندی، مهرداد، و مطهره دانایی‌فر. ۱۳۹۵. مفهوم معماری در برهۀ گذار از دورۀ ساسانیان به دوران اسلامی، درآمدی بر تاریخ مفهومی معماری ایران. مطالعات معماری ایران، ش. ۱۰: ۴۹ـ۷۲.
کرسول. کپل آرچیبالد. ۱۳۹۳. گذری بر معماری متقدم مسلمانان. ترجمۀ مهدی گلچین‌عارفی. تهران: فرهنگستان هنر (متن).
کمره‌ای، خلیل. ۱۳۲۸. مسلم بن عقیل و اسرار پایتخت طوفانی کوفه. تهران: کتابخانۀ سقراط.
گراوند، مجتبی، علی‌محمد ولوی، و زهرا نظرزاده. ۱۴۰۱. تحلیل گفتمان انتقادی عدالت توزیعی در سیرۀ علوی(ع) با تکیه بر نامۀ ۵۳ نهج ‌البلاغه. پژوهشنامۀ علوی، ۱۳ (۱): ۲۹۳ـ۳۲۰.
گلمکانی، وجیهه، و هادی وکیلی. ۱۳۹۶. پیامدهای اقتصادی جنگ‌های دوران خلافت امام علی(ع). شیعه‌شناسی، ۱۵ (۵۷): ۷ـ۳۰.
مجلسی، محمدباقر. 1403ق. بحار الانوار. ۱۱۱ج. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
محمدی ری‌شهری، محمد. ۱۳۸۷. گزیدۀ دانشنامۀ امیرالمؤمنین. قم: دارالحدیث.
مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه پاسداران. ۱۳۷۶. تاریخ اسلام در عصر امامت امام علی(ع). تهران: معاونت آموزش سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
مستوفی، حمدلله ‌بن ‌ابی‌بکر. ۱۳۸۱. نزهة القلوب. تصحیح محمد دبیرسیاقی. قزوین: حدیث امروز.
مسعودی، علی ‌بن‌ حسین. ۱۳۷۴. مروج الذهب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. ۲ج. ج۲. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مصــباحی مقدم، غلامرضا. ۱۷/ ۱۰/ ۱۴۰۱. فقه معاصر: مضاربه. مدرسۀ فقــاهت. https://eshia.ir/Feqh/Archive/text/mesbahi_gholamreza/feqh2/1401/14011017/ (دسترسی در ۱۵/۱۱/۱۴۰۳)
معادیخواه، عبدالمجید. ۱۳۸۳. عصر علوی (تاریخ اسلام: عرصۀ دگر‌اندیشی و گفت‌وگو). ۳ج. ج۱. تهران: ذره.
المقدسی، محمد بن ‌احمد. ۱۳۶۱. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علی‌نقی منزوی. ۲ج. ج۱. تهران: کومش.
مولایی، اصغر. ۱۳۹۹. راهبردها و راهکارهای آرمانشهر اسلامی با محوریت آموزه‌های علوی برای کاربست در توسعۀ شهرهای ایران. تمدن اسلامی و دین‌پژوهی، ۲ (۶): ۱۱۰ـ۱۳۵.
نجفی، سید محمدباقر. ۱۳۶۷. مدینه‌شناسی. تهران: خرمایستان.
نقره‌کار، عبدالحمید، فرهنگ مظفر، و سمانه تقدیر. ۱۳۹۳. بررسی قابلیت‌های فضای معماری برای ایجاد بستر پاسخ‌گویی به نیازهای انسان از منظر اسلام. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش. ۱۵: ۲۱ـ۳۴.
نقره‌کار، عبدالحمید، سمانه تقدیر، و صدیقه معین‌مهر. ۱۳۹۴. اصولی برای معماری فضاهای آموزشی مبتنی‌بر تعریف انسان و معماری از منظر اسلام. معماری و شهرسازی ایران، ش. ۱۰: ۱۰۱ـ۱۰۸.
نقوی، حسین. ۱۳۹۳. بررسی تطبیقی منابع تاریخی شیعی و سنی دربارۀ تعامل حضرت علی(ع) با خلفا. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
نقی‌زاده، محمد. ۱۳۹۵الف. نظریۀ فضای حیات طیبه: شهر آرمانی اسلام. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی.
نقی‌زاده، محمد. ۱۳۹۵ب. شهر علوی: شهر آرمانی تحقق‌پذیر در دنیا. تهران: خورشید باران.
نهروالی، محمد بن ‌احمد. ؟. تاریخ المدینه. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.
هاروی، دیوید. ۱۳۷۶. عدالت اجتماعی و شهر. ترجمۀ فرخ حسامیان، محمدرضا حائری و بهروز منادی‌زاده. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
هروی، علی ‌بن ‌ابوبکر. ۱۴۲۳ق. الاشارات الی معرفة الزیارات. تصحیح علی‌محمد عمر. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیه.
یاقوت حموی، یاقوت ‌بن ‌عبدالله. 1995م. معجم البلدان. ۷ج. ج۵. بیروت: دار صادر.
یعقوبی، احمد بن ‌اسحاق. 1371. تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. ۲ج. ج۲. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
Cheng, Irene, Charles L. Davis, & Mabel O. Wilson. 2020. Race and Modern Architecture: A Critical History from the Enlightenment to the Present. University of Pittsburgh Press.
Hassan, Noor Sami. 2024. The Economic Dimension of the Will of Imam Ali (Peace Be Upon Him) To Malik Al-Ashtar. Qualitative Research in Education, 13 (2): 1-11.
Schweitzer, Lisa, & Max Stephenson Jr. 2007. Right Answers, Wrong Questions: Environmental Justice as Urban Research. Urban Studies, 44 (2): 319-337.
Smith, Stephen Samuel, & Jessica Kulynych. 2002. It May Be Social, but Why Is It Capital? The Social Construction of Social Capital and the Politics of Language. Politics & Society, 30 (1): 149-186.