مبانی حفاظت از سکونتگاه‌های مرتبط با باغ‌های تاریخی در بیرجند

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی

2 استادیار گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی

3 استادیار، گروه شهرسازی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی

4 دانشیار، پژوهشکدۀ ابنیه و بافت‌های فرهنگی ـ تاریخی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

چکیده

برخی سکونتگاه‌ها که در نزدیکی باغ‌های تاریخی شکل گرفته و توسعه یافته‌اند، دارای ارتباطی تاریخی با این باغ‌ها بوده‌اند؛ در واقع حیات اجتماعی، کالبدی، فرهنگی و اقتصادی این سکونتگاه‌ها با باغ‌های تاریخی پیرامونشان پیوند خورده بود. در ناحیۀ بیرجند، حضور تعداد زیادی سکونتگاه روستایی در نزدیکی باغ‌های تاریخی این امکان را به وجود می‌آورد که رابطۀ میان این سکونتگاه‌ها با باغ‌های تاریخی مورد مطالعه قرار گیرند. ارتباط سکونتگاه‌ها با باغ‌های تاریخی از آن دسته موضوعاتی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ازآنجاکه این سکونتگاه‌های مستقر در ناحیۀ بیرجند به‌همراه باغ‌های تاریخی و سایر اجزا و عناصر برجای‌مانده تشکیل یک کل دارای انسجام و ارتباط را می‌داده‌اند؛ بنابراین، حفاظت از این سکونتگاه‌ها که بسیاری از آن‌ها در معرض خطر نابودی هستند، ضروری به نظر می‌رسد. این سکونتگاه‌ها به‌لحاظ تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی واجد ارزش هستند. با توجه به دشواری حفاظت از این سکونتگاه‌ها به‌دلیل مشکلات چندوجهی و در مواردی غیرقابل بازگشت، در این مقاله چهار سند بین‌المللی که تا حدودی می‌توانند برای این محدوده‌های زیستی قابل اتکا و ارجاع باشند، به‌عنوان مبنای اولیۀ حفاظت مد نظر قرار گرفتند. ازسوی دیگر، با استناد به منابع تاریخی، مشاهدات میدانی و تحلیل روایت‌های تاریخی ساکنان این سکونتگاه‌ها که دارای تجربۀ زیسته از دهه‌های چهل و پنجاه خورشیدی بودند، برخی مواردی که در امر حفاظت از این سکونتگاه‌ها ضروری به نظر می‌رسید، مورد پردازش قرار گرفتند. بنابراین، روش تحقیق در این مقاله، تلفیقی از تفسیر، مشاهده و تحلیل روایت است. نتایج حاکی از حضور دست‌کم سه نوع سکونتگاه در ناحیۀ بیرجند است که به‌رغم دارا بودن نقاط مشترک، آسیب‌های متفاوتی را از سر گذرانیده‌اند. به‌لحاظ نوع و شدت آسیب‌های وارده این سکونتگاه‌ها در چهار دسته قرار می‌گیرند. آسیب‌هایی که به کلاته‌ها وارد شده، به‌دلیل آنکه این سکونتگاه‌ها ماهیتاً حیاتشان را از باغ تاریخی وام گرفته و به‌شدت به حاکم/ارباب وابسته بوده‌اند، به‌حدی است که برای آن‌ها رویکرد حفاظت حیات‌بخش که تا حدود زیادی شامل انجام اقدامات مرمت و احیا می‌گردد، پیشنهاد شده است. ازسوی دیگر، در سکونتگاه‌های روستایی‌ای که پیش از شکل‌گیری باغ‌های تاریخی وجود داشتند و حیات اجتماعی و اقتصادی‌شان همچنان دارای تداوم است، اقدامات حفاظتی از نوع نگهداری و توانمندسازی پیشنهاد شده است.

کلیدواژه‌ها


 احمدیان، محمدعلی. 1374. جغرافیای شهرستان بیرجند؛ با اشاراتی به تاریخ و فرهنگ این شهرستان. مشهد: آستان قدس رضوی.
 اهلرس، اکارت. 1978. واحه‌های در حال فروپاشی ایران مرکزی. در مجموعۀ مقالات ایران؛ شهر، روستا، عشایر. ترجمۀ عباس سعیدی، 1380. 87ـ94. تهران: منشی.
 بهنیا، محمدرضا. 1381. بیرجند نگین کویر: شناخت بیرجند ـ نام‌آوران بیرجند. تهران: دانشگاه تهران.
 جیحانی، حمیدرضا، و مریم رضائی‌پور. 1396. منظر باغ؛ سیر تحول، نقش شهری و اصول شکل‌گیری. تهران و کاشان: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دانشگاه کاشان.
 جیحانی، حمیدرضا، و نغمه اسدی چیمه. 1398. عناصر و ویژگی‌های محیطی پیرامون باغ‌های مظهرخانه‌ای، براساس مطالعۀ نمونه‌هایی از باغ‌های حکومتی و رسمی. مجلۀ معماری اقلیم گرم و خشک. 7(9)، یزد: دانشگاه یزد.
 حکومت قائنات. 1316. نامۀ حکومت قائنات به وزارت امور خارجه. تهران: مرکز اسناد وزارت امور خارجه.
 حموی، یاقوت بن عبدالله. 621ق. معجم‌ البلدان. ترجمۀ علینقی منزوی. 1380. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی.
 خانلرخان، میرزا اعتصام‌الملک. 1351. سفرنامۀ خانلرخان. تصحیح منوچهر محمودی. تهران: محمودی.
 راعی، حسین. 1400. معماری مزارع تاریخی ایران؛ با نگاه ویژه به مزارع تاریخی اقلیم گرم و خشک ایران. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
 رضائی‌پور، مریم، و محمدرضا فرزادبهتاش. 1399. مطالعۀ توسعۀ شهری اصفهان از دورۀ شاه‌عباس یکم تا دورۀ شاه‌عباس دوم با تأکید بر نقش زاینده‌رود. مجلۀ مطالعات معماری ایران. 9 (17): 123ـ141.
 ستوده، منوچهر. 1371. جغرافیای تاریخی شمیران. تهران: پژوهشگاه مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
 شیروانی، زین‌العابدین. بی‌تا. بستان السیاحه، خطی: کتابخانه و موزۀ ملی ملک.
 عالمی، مهوش. 1386. رابطۀ باغ‌های حکومتی و شهر در شیراز در دورۀ صفوی، در مجموعه مقالات نخستین همایش باغ ایرانی (باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید). به کوشش فریار جواهریان و فاطمه حیدری، 234ـ243. تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری.
 فرقانی، محمدفاروق. 1381. تاریخ اسماعیلیان قهستان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
 فلور، ویلم. 2003. کشاورزی ایران در دورۀ قاجار. ترجمۀ شهرام غلامی. 1399. تهران: علمی و فرهنگی.
 فوریه، ژوانس. 1889. سه سال در دربار ایران. ترجمۀ عباس اقبال‌آشتیانی. به کوشش همایون شهیدی. 1385. تهران: دنیای کتاب.
 کلانتر ضرابی، عبدالرحیم. 1378. تاریخ کاشان. تصحیح ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
 لاسترنج، گای. 1905. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان. 1393. تهران: علمی وفرهنگی.
 لمتون، ا. ک. س. 1939. مالک و زارع در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری. 1363. تهران: علمی و فرهنگی.
 مک گرگور، سر چالرز متکالف. 1875. شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غرب افغانستان. ترجمۀ مجید مهدی‌زاده. 1366. مشهد: آستان قدس رضوی.
 منصف، محمدعلی. 1354. امیرشوکت‌الملک؛ امیر قائن. تهران: امیرکبیر.
 مهندسین مشاور پردیس‌محاسب، 1388. طرح جامع شهر مود. وزارت مسکن و شهرسازی. بیرجند: سازمان مسکن و شهرسازی خراسان جنوبی.
 میکانیکی، جواد. 1388. روابط شهر و روستا و ناپایداری سکونتگاه‌های روستایی: مطالعۀ موردی بخش مرکزی شهرستان بیرجند، رسالۀ دکتری. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
 وات، کنت.1973. مبانی محیط‌زیست. ترجمۀ عبدالحسین وهاب‌زاده. 1383. مشهد: جهاد دانشگاهی.
 هیل، اف. 1920. نامه‌هایی از قهستان. ترجمۀ محمدحسن گنجی. 1378. مشهد: آستان قدس رضوی.
 ICOMOS. 1999. Charter on the Built Vernacular Heritage, Mexico: ICOMOS 12th General Assembly.
ICOMOS. 2011. The Valletta Principles for the Safeguarding and Management of Historic Cities, Towns and Urban Areas, Paris: The 17th ICOMOS General Assembly.
ICOMOS. 2013. The Burra Charter, Burwood: The Australia ICOMOS Charter for Places of Cultural Significance.
ICOMOS. 2017. ICOMOS ـ IFLA Principles Concerning Rural Landscape as Heritage, New Delhi: The 19th ICOMOS General Assembly.