نقش محرمیت و اشراف بر شکل‌‌گیری ساختار فضایی معماری خانه‌های بومی روستای هجیج

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه معماری، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی

2 استادیار گروه معماری، واحد ایلام، دانشگاه آزاد اسلامی، ایلام، ایران.

3 استادیار، دانشکده معماری، دانشگاه رازی

4 دانشیار، دانشکده معماری، دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول

چکیده

سیاست‌های کلان دولت‌ها مبنی‌بر نوسازی و بهسازی سکونتگاه‌های روستایی، موجب تغییرات گسترده‌ای در ساختار و سیمای آبادی‌های کشور شده و بعضاً این موضوع سبب تخریب بناها با اجزا و عناصر ارزشمند شده است. از این میان، روستای هجیج شهرستان پاوه با ظاهر پلکانی دارای نمونه‌های متفاوت از خانه‌های بومی با اجزا و بخش‌های ارزشمند است. چیدمان فضاهای داخلی، سلسله‌مراتب دسترسی به آن‌ها، جانمایی، ابعاد و سمت قرارگیری بازشوها ازجمله عناصر خانه در این روستا بوده که تعیین‌کنندۀ نحوۀ ارتباط ساکنان با فضای بیرون از منزل و برعکس است که به‌رغم نبود حیاط در بناها، محرمیت داخل خانه را فراهم کرده است. اما تغییرات روی دادۀ منتج از سیاست‌های دولت‌ها سبب شده است تا در سا‌ل‌های پیش ‌رو سیمای جدید این آبادی در تضاد کامل با معماری بومی آن باشد و ساختار و ظاهر بناهای این منطقه با بناهای شهری یکسان باشد و به‌تبع الگوها و اجزای خاص خانه‌های روستا از بین برود. پژوهش حاضر در بستر مطالعات کتابخانه‌ای و برداشت‌های میدانی و با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی شکل گرفته است. شناخت و حفظ شیوه‌ها و رویکردهای مفید ساخت بنا و بررسی عوامل محرمیت یا اشراف در معماری خانه‌های بومی این روستا، از ضروریات نگارش این پژوهش است تا نتایج آن بتواند در طراحی و ساخت بناهای جدید روستا به‌عنوان گزینه‌ای تأثیرگذار مورد بررسی قرار گیرد. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به نقش بازشوها در برقراری ارتباط بصری بین فضای بیرونی و داخلی خانه‌ها و حفظ محرمیت در این منازل است. نتایج تحقیق بیان داشته که پنجره‌های عموماً در ضلع‌ها جنوبی و با فرم‌های باریک و کشیده و دست‌اندازی تا حدود یک متر هیچ‌گاه باعث نگشته از بیرون به داخل بنا تسلط بصری وجود داشته باشد و برعکس از قسمت داخل بنا بر روی بام و فضای اطراف روستا دید وجود دارد. ازسوی دیگر، استفاده از بام خانه‌ها به‌عنوان حیاط و اشرافیت ساکنان بر روی بام خانه‌های مجاور و همچنین فرم پلکانی روستا، چیدمان فضای داخلی بنا، فرم پنجره‌ها و ارتفاع دست‌انداز زیر آن‌ها سبب شده تا محرمیت نیز از ویژگی‌های خانه‌ها این روستا به شمار آید.

کلیدواژه‌ها


 بورکهات، تیتوس. 1369. هنر اسلامی: زبان و بیان. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
 پاکزاد، جهانشاه. 1385. مبانی نظری و فرایند طراحی شهری. تهران: شهیدی.
 پیرنیا، محمدکریم. 1380. سبک‌شناسی معماری ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: پژوهنده.
 پیوسته‌گر، یعقوب، علی‌اکبر حیدری، و مریم کیایی. 1395. ارزیابی نقش حیاط در ارتقای راندمان عملکردی خانه. نشریۀ صفه، ش. 26: 39ـ60.
 ثقة‌الاسلامی، عمیدالاسلام، و محمدامین احدی بنکدار. 1401. شاخص‌سازی اصل محرمیت در شهرسازی ایرانی ـ اسلامی. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، 10 (2): 16ـ35.
 جباران، فاطمه، غلامرضا طلیسچی، نیما دیماری، و علی دری. 1397. سازوکارهای تنظیم خلوت در خانه‌های برون‌گرای گیلان (نمونۀ موردی: خانه‌های روستایی). فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، 6 (4): 103ـ119.
 جلالیان، حمید، فریوش نامداری، و اصغر پاشازاده. 1394. اثرات گردشگری روستایی بر توسعۀ روستای هجیج کرمانشاه. نشریۀ تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 15 (36): 205ـ228.
 حاجی‌نژاد، علی، دانا رحیمی، و زهرا تقی‌نژاد. 1392. تدوین برنامۀ استراتژیک توسعۀ گردشگری در مناطق نمونۀ گردشگری روستایی (مطالعۀ موردی: روستای نمونۀ گردشگری هجیج در شهرستان پاوه). دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی آمایش سرزمین، 5 (1): 51ـ78.
 حکیم، بسیم سلیم. 1380. شهرهای اسلامی: اصول شهرسازی و ساختمانی. ترجمۀ محمدحسن ملک‌احمدی و عارف اقوامی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
 حمه‌جانی، یوسف، قادر بایزیدی، و جلیل سحابی. 1397. بررسی تأثیر الگوهای کالبدی نظام استقرار بر اجتماع‌پذیری فضا در معماری هورامان. فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، 37 (164): 55ـ68.
 حیاتی، حامد، احمد امین‌پور، و رامین مدنی. 1396. تأثیر اصل حریم زنان بر معماری خانه‌های ایرانی براساس آموزه‌های اسلامی. نشریۀ زن و فرهنگ، ش. 32: 47ـ61.
 حیدری، علی‌اکبر، و ملیحه تقی‌پور. 1397. تحلیل محرمیت در خانه‌های سنتی براساس نسبت توده به فضا (نمونۀ موردی: خانه‌های تک‌حیاط در اقلیم گرم و خشک). معماری اقلیم گرم و خشک، ش. 8: 77ـ99.
 خسرونیا، مرتضی. 1396. تأثیر تغییر فصول و فعالیت‌ها بر الگوی سکونت و شکل مساکن روستایی (مطالعۀ موردی: روستاهای شهرستان ارومیه). نشریۀ مسکن و محیط روستا، 159: 51ـ62.
 دانا سالم، محمد، فرامرز حسن‌پور، و امید دژدار. 1398. گونه‌شناسی کالبدی ـ ذهنی مسکن بومی مناطق غرب کردستان بر بنیاد نگرۀ تاریخی ـ تکاملی (مدرسۀ موراتوری). فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، 38 (165): 33ـ48.
 دوستی، شهرزاد. 1397. حریم و محرمیت در خانه‌های سنتی ایران. فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، 53: 115ـ136.
 راپاپورت، آموس. 1392. معنی محیط ساخته‌شده، رویکردی در ارتباط غیرکلامی. ترجمۀ فرح حبیب، تهران: سازمان فضایی اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
 رحیمی، روح‌اله، سید محسن موسوی، مهدیه بیشمی، و سحر امینی گوهرریزی. 1400. بررسی حریم شخصی در فضاهای باز خانه‌های سنتی مازندران با استفاده از تکنیک نحو فضا. فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، 11 (44): 65ـ74.
 رشیدزاده، الهام، و فؤاد حبیبی. 1399. تحلیل روابط فرهنگی در پیکره‌بندی فضایی مسکن سنتی کردها؛ مطالعۀ موردی: خانه‌های سنتی شهری منطقۀ موکریان (شهر سردشت). فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 10 (40): 17ـ31.
 رضایی، مسعود، کارن فتاحی، سعید مرادی، و بهزاد وثیق. 1403. نقش زمین بر فرم و پلان ساختمان‌های بافت قدیم روستای هجیج. منظر، 16 (69): 6ـ19.
 زرگر، اکبر. 1390. درآمدی بر شناخت معماری روستایی ایران. چ5. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
 زنگنه، نجمه، حامد مضطرزاده، ملیحه تقی‌پور، و طاهره نصر. 1399. بررسی تأثیر انواع ساختار فضایی بر میزان تفکیک قلمروهای عمومی و خصوصی در خانه‌های سنتی درون‌گرای ایران به روش چیدمان فضا (مطالعۀ موردی: خانه‌های قاجاری شیراز). فصلنامۀ مدیریت شهری و روستایی، ش. 59: 45ـ62.
 سرتیپی‌پور، محسن.1390. پدیدارشناسی مسکن روستایی. فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، 133: 3ـ14.
 سلطان‌زاده، حسین. 1390. نقش جغرافیا در شکل‌گیری انواع حیاط در خانه‌های سنتی ایران. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 43 (75): 69ـ86.
 سمرقندی، ابوطاهر. 1346. سمریه. تهران: سخن.
 سیروس‌صبری، رضا، و حسن فریدون‌زاده. 1391. بررسی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری بافت روستایی (مطالعۀ موردی: روستای پاقلعه خوزستان). فصلنامۀ مسکن و محیط روستا. 138: 105ـ114.
 شاهزمانی سیچانی، لادن، و مریم قاسمی سیچانی. 1396. تحلیل هندسۀ پلان مسکن‌های آغاز سدۀ معاصر در اصفهان بر پایۀ سازمان‌دهی فضایی. مدیریت شهری، 16 (49): 133ـ149.
 عبدالهی ملایی، شاهرخ، و علی جوان فروزنده. 1400. گونه‌شناسی حیاط و نظام استقرار فضاهای پرو خالی در معماری بومی خانه‌های قاجار (مطالعۀ موردی: خانه‌های بافت تاریخی شهر اردبیل). فصلنامۀ علمی اثر، 1 (92): 98ـ117.
 عشرتی، پرستو، محمدکاظم نمازی، درنا عشرتی، و سمیه فدایی‌نژاد. 1395. محرم‌سازی مدارس دخترانه با تأکید بر معماری بومی بندر بوشهر. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، 4 (2): 37ـ55.
 علی‌الحسابی، مهران، و ابوالفضل قربانی. 1393. بررسی ویژگی‌های فضای ورودی به‌عنوان مفصل و حریم بصری در عرصه‌های عمومی مجاور (نمونۀ موردی: بندر لافت). پژوهش‌های معماری اسلامی، ش. 5: 87ـ108.
 علی‌الحسابی، مهران، و غزال راهب. 1388. آسیب‌شناسی توجه روستاییان به محیط طبیعی و حفظ محیط‌زیست در برپایی مسکن. نشریۀ علوم طبیعی، ش. 3: 193ـ206.
 عینی‌‌فر، علیرضا، و آزاده آقالطیفی. 1390. مفهوم قلمرو در مجموعه‌های مسکونی مطالعۀ مقایسه‌ای دو مجموعۀ مسکونی در سطح و در ارتفاع در تهران. نشریۀ هنرهای زیبا، ش. 47: 17ـ28.
 فرخ‌زاد، محمد، و ایمان مدیری دوم. 1393. کنکاشی در اصول طراحی فضاهای باز با توجه به پیشینۀ معماری و شهرسازی ایران. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش. 16: 81ـ95.
 قره‌بگلو، مینو، و سونیا سیلوایه. 1398. ارزیابی عوامل تأثیرگذار بر مسکن بومی در روستای نسمه (شهرستان پاوه). فصلنامۀ‌ مسکن و محیط روستا، 38 (167): 35ـ50.
 کرمی، بهرام، وحید قبادیان، و ناهید صادقی‌پی. 1401. شیوۀ زندگی و کالبد خانه (نمونۀ موردی: خانه‌های پلکانی پاوه). مطالعات هنر اسلامی، 19 (47): 488ـ502.
 کوتی، جواهر، ژاله صابرنژاد، و مهرداد متین. 1402. استفاده از روش چیدمان فضا در سلسله‌مراتب ورودی خانه‌های تهران اواخر قاجار و پهلوی اول با تأکید بر محرمیت. باغ نظر، 20 (123): 31ـ44.
 لنگ، جان. 1384. آفرینش نظریۀ معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر. تهران: دانشگاه تهران.
 معظمی، نسیم، و عبدی، زهرا. 1396. بازنگری محرمیت نهفته در محلات سنتی با هدف ارتقای شهرسازی معاصر (نمونۀ موردی: محلۀ پامنار تهران). مدیریت شهری، 16 (46): 409ـ424.
 مهدوی‌نژاد، محمدجواد، مجید منصورپور، و محمد هادیان‌پور. 1393. نقش حیاط در معماری معاصر ایران (مطالعۀ موردی: دوره‌های قاجار و پهلوی). فصلنامۀ مطالعات شهر ایرانی ـ اسلامی، ش. 15: 35ـ45.
 موحد، خسرو، و کاوه فتاحی. 1392. بررسی نقش اقلیم و محیط در شکل‌دهی فرم سازۀ مسکن روستایی استان فارس. فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، ش. 141: 37ـ50.
 میرسلامی، مهسا، و علی عمرانی‌پور. 1401. واکاوی نقش فضاهای میانی در نظام توده ـ فضا و چگونگی آن بر نحوۀ رفتار جمعی (مطالعۀ موردی: در عرصۀ میانی مساجد قزوین). فصلنامۀ علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 24 (4): 47ـ60.
 هادی‌پورمرادی، مژگان، مسعود ناری قمی، ساناز رهروی پوده، و مریم قاسمی سیچانی. 1402. تأثیرات شیوۀ زندگی زنان قوم لر بر تعریف عرصه‌های خصوصی و جمعی در خانه‌های تاریخی ـ قاجاری خرم‌آباد. فصلنامۀ مطالعات معماری ایران، ش. 25: 77ـ107.
 هاشم‌نژاد، هاشم، و صلاح‌الدین مولانایی. 1387. معماری با نگاهی به آسمان سکونتگاه‌های روستایی ـ ساختاری ویژه در معماری روستایی زاگرس (منطقۀ کردستان). نشریۀ هنرهای زیبا، ش. 36: 17ـ26.
هاشمی زرج‌آباد، حسن، عابد تقوی، و ذبیحا مسعودی. 1394. درون‌گرایی و بازتاب اصل محرمیت در معماری ایرانی ـ اسلامی (نمونۀ پژوهش میدانی: خانه‌های تاریخی بیرجند). مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، ش. 9: 123ـ146.