شناسایی گونه بنای ازمیان‌رفته در میراث معماری بندر بوشهر مبتنی‌بر تصاویر تاریخی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد معماری، دانشکدۀ معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 دانشیار، دانشکده معماری، دانشگدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

چکیده

بررسی تصاویر تاریخی نشان‌دهندۀ بناهایی ازمیان‌رفته است که با گونه‌های غالب شناسایی‌شدۀ ابنیۀ تاریخی این بندر، تفاوت چشمگیری دارد. این پژوهش با هدف ایجاد روشی نوین مبتنی‌بر اسناد مصوّر برای شناخت بناهای ازمیان‌رفته انجام پذیرفته است. روش تحقیق این پژوهش آمیخته بوده و در سه مقیاس خرد، میانی، و کلان به شناسایی و تحلیل آن‌ها پرداخته است. داده‌های این پژوهش، تصاویر تاریخی بوده است که در ابتدا به‌شیوۀ کیفی مورد تحلیل قرار گرفتند، سپس روش تحلیل کمّی در مقیاس خرد به‌وسیلۀ تحلیل خوشه‌بندی K انجام شد. داده‌های استخراج‌شده از تحلیل کمّی و تحلیل تصاویر در مقیاس میانی باهم تطبیق داده شد و در سطح کلان توسط تحلیل تابع تراکم کرنل به‌همراه تحلیل لکه‌های داغ انجام شد. یافته‌های پژوهش، این بناها را به‌عنوان یک گونۀ معماری غالب در چند روستا در شبه‌جزیرۀ بوشهر و به‌صورت یک نوع ساختمان پراکنده درون حصار تاریخی بندر بوشهر ارائه داده است. مشخصات این گونه در مقیاس خرد عبارت‌اند از: بدنه با مصالح سنگی، سقف عمدتاً شیب‌دار با ورودی در ضلع طولی بنا؛ در مقیاس میانی، پلان در دو نسبت طول به عرض ۴۲۷/۰ و ۹۱۲/۰ ظهور پیدا کرده، غالباً دارای کشیدگی شرقی غربی بوده و شکل‌گیری آن‌ها به سه صورت منفرد، دوتایی و سه‌تایی یا بیشتر مشاهده شده است. در مقیاس کلان، هر زمین محصور به‌صورت شبکۀ شطرنجی سازمان‌دهی شده و مجموعه‌هایی را شکل داده‌اند.

کلیدواژه‌ها


آموزگار، مینو، رزا وکیلی‌نژاد، و محمد علی‌آبادی. 1400. گونه‌شناسی فضای نیمه‌باز طارمه در معماری بومی بوشهر. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران 11 (30): 271ـ290.
ابراهیم‌زاده، مهتاب. 1397. بندر بوشهر 1287ـ1309. تهران: سازمان بنادر و دریانوردی.
اکبری، حسن، و فاطمه‌ سادات حسینی‌‌نژاد. 1400. نسبت ابعادی و جهت‌گیری بهینۀ ساختمان براساس دریافت انرژی خورشیدی در اقلیم‌های مختلف ایران. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر 14 (36): 1ـ14.
بحرانی، حمیدرضا، و آزاده سپهری اهرمی. 1397. بازشناسی و تدقیق علت وجودی و نقش کارکردی شناشیر در بافت تاریخی بوشهر. باغ نظر 15 (58): 77ـ88.
بحرانی، حمیدرضا، احسان رنجبر، و سارا احمدی. 1397. ﺗﺤﻠﯿﻞ رﻓﺘﺎر ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی ﺷﻨﺎﺷﯿﺮ ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﺗأﺛﯿﺮ آن‌ها ﺑﺮ جریان ﺑﺎد در ﺑﺎﻓﺖ ﺗﺎریخی ﺑﻮﺷﻬﺮ. نقش جهان ـ مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی ۸ (۳): ۱۷۹ـ۱۸۶.
حسینی، سید باقر، مهران علی‌الحسابی، و فاطمه نسبی. 1390. تحلیل محیط شهری از رویکرد کیفیت بصری (نمونۀ موردی: قابلیت دید در بافت قدیم شهر بوشهر). هویت شهر 5 (8): 83ـ91.
حمیدی، سید جعفر. 1395. فرهنگ‌نامۀ بوشهر. تهران: جامی.
دباغ، هژبر، ندا ناصری، و محمدامیر کاکی‌زاده. 1400. گونه‌شناسی کالبدی درب و پنجره‌های بناهای تاریخی بندر بوشهر و تزیینات به‌‌کاررفته در آن‌ها. مطالعات هنر اسلامی 18 (42): 153ـ174.
رنجبر، احسان، محمدرضا پورجعفر، و کیوان خلیجی. 1388. خلاقیت‌های طراحی اقلیمی متناسب با جریان باد در بافت قدیم بوشهر. باغ نظر 7 (13): 17ـ34.
سرفراز، علی‌اکبر، و محمود تیموری. 1388. خلیج فارس براساس مطالعات باستان‌شناسی. باغ نظر 6 (11): 39ـ52.
شاعری، جلیل، محمود یعقوبی، محمد علی‌آبادی، و رزا وکیلی‌نژاد. 1396. بررسی دما، رطوبت نسبی و سرعت جریان باد در ساختمان‌های سنتی مسکونی بوشهر در فصل گرما (نمونۀ موردی عمارت گلشن و عمارت دهدشتی). معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا) 22 (4): 93ـ105.
صلاحی‌مقدم، سهیلا، و بشری اصفهانی. 1396. مطالعۀ معماری شناشیر بندر بوشهر در رابطه با بافت تاریخی و ارتباط آن با هنر و فرهنگ ایرانی از دیدگاه نشانه‌شناسی نمادین. مطالعات فرهنگی و سیاسی خلیج فارس 4 (13): 47ـ67.
عشرتی، پرستو، محمدکاظم نمازی، درنا عشرتی، و سمیه فدائی‌نژاد. 1395. محرم‌سازی مدارس دخترانه با تأکید بر معماری بومی بندر بوشهر. پژوهش‌های معماری اسلامی ۴ (۲) :۳۷ـ۵۵.
غلامزاده، فراز. 1392. معماری بوشهر در دورۀ زند و قاجار. تهران: آبادبوم.
فرح‌بخش، مرتضی، پیروز حناچی، و معصومه غنایی. 1400. گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد، از اوایل قاجار تا اواخر پهلوی اول. مطالعات معماری ایران 6 (12)، 97ـ116.
فرمانی، شهناز، و غلامحسین معماریان. 1402. گونه‌شناسی معماری مساجد تبریز و باکو در دورۀ قاجار. مطالعات معماری ایران 12 (23): 53ـ67.
فلور، ویلم. 1942. بوشهر؛ شهر، جامعه و تجارت: 1797-1947. ترجمۀ اسماعیل نبی‌پور. 1398. بوشهر: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی بوشهر.
کاکی‌زاده، محمدامیر، ندا ناصری، و هژبر دباغ. 1400. گونه‌شناسی کالبدی و کارکردی شناشیرهای بافت تاریخی بندر بوشهر در جهت شناسایی عوامل هویت‌بخش این فضاها. پژوهش‌های معماری اسلامی ۹ (۱): ۶۳ـ۸۴.
کریمی، باقر. 1391. تأثیر معماری قدیم بوشهر بر فرهنگ و معماری کشورهای حاشیه خلیج فارس (مطالعۀ موردی محلۀ البستکیه شهر دبی). هویت شهر 6 (11)، 85ـ96.
کولیوند، علی. 1381. ویژگی‌های فضای کالبدی بافت قدیم بوشهر. آبادی، ش. 36: 57ـ60.
ماساهارو، یوشیدا. ۲۰۱۱. سفرنامۀ یوشیدا ماساهارو (نخستین فرستادۀ ژاپن به ایران در دورۀ قاجار). ترجمۀ هاشم رجب‌زاده. 1373. مشهد: آستان قدس.
محمدمرادی، مونا، مهرداد یوسف‌زمانی، و منوچهر فروتن. 1402. گونه‌شناسی کالبدی ـ فرهنگی خانه‌های سنندج در دورۀ پهلوی اول (نمونۀ موردی: خانه‌های احمدزاده، امیرآصفی و مصری). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران 13 (38): 349ـ376.
محمدی، امین، و سید محمدحسین آیت‌الهی. 1390. طراحی سایه‌بان الگو در بوشهر. صفه، ش. 54: 43ـ54.
مرادزاده، سام، و احد نژادابراهیمی. 1397. مطالعه‌ای در معماری مساجد ایران برای الگویابی معماری مساجد بوشهر در دورۀ قاجار. نشریۀ هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی 23 (2): 87ـ98.
مشایخی، عبدالکریم. 1386. خلیج‌ فارس و بوشهر: روابط سیاسی و اقتصادی ایران و اروپا در سال‌های 1339ق ـ 1308ق / 1920ـ1890م. بوشهر: بنیاد ایران‌شناسی‌ شعبۀ بوشهر، مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران.
مضطرزاده، حامد، و پرنیان عبیدی. 1399. نقش عناصر کالبدی حیاط در افزایش رضایت‌مندی از حیات ساکنان مسکن بوم‌گرا در بوشهر. معماری‌شناسی 3 (17): ۹۴ـ۱۰۵.
مظفری‌زاده، علیرضا. 1395. حکمرانان بوشهر و بنادر جنوب (تاریخ خاندان آل مذکور). تهران: صفحه سفید.
معماریان، غلامحسین، و محمدعلی طبرسا. 1392. گونه و گونه‌شناسی معماری. معماری و شهرسازی ایران، ش. ۶: ۱۰۳ـ۱۱۴.
معماریان، غلامحسین، مجید هاشمی طغرالجردی، و مهدی حمزه‌نژاد. 1391. بازشناسی روش آموزشی تاریخی ـ تکاملی مدرسۀ موراتوری در کارگاه طراحی مجموعه‌های مسکونی. نشریۀ فناوری و آموزش 3 (6): 243ـ۲۵۵.
ندومی، راحیل، و علی شرقی. 1398. تحلیل حریم دیداری خانه‌های شناشیردار رو به دریا و درون بافت شهری تاریخی؛ نمونۀ موردی: خانه‌های لبۀ ساحل در بافت قدیم بوشهر. نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی ۹ (۳): ۲۰۳ـ۲۱۵.
نیک‌قدم، نیلوفر. 1392. الگوی فضاهای نیمه‌باز خانه‌های بومی دزفول، بوشهر و بندر لنگه در ارتباط با مؤلفه‌های اقلیم محلی. معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا) 18 (3): 69ـ80.
ورمقانی، حسنا، حسین سلطان‌زاده، و مزین دهباشی شریف. 1394. رابطۀ جنسیت و فضا در عرصه‌های خصوصی و عمومی دورۀ قاجار. باغ نظر 12 (37): 29ـ40.
هدایت، اعظم، پرستو عشرتی، و باقر کریمی. 1399. بررسی تأثیر فضای نیمه‌‌باز بیرونی بر کیفیت محیط‌ مسکونی؛ نمونۀ موردی: مسکن آپارتمانی بندر بوشهر. معماری و شهرسازی ایران 11 (2): 57ـ76.
هدایت، اعظم، و پرستو عشرتی. 1395. گونه‌شناسی شکلی و استقراری شناشیر در معماری بومی بندر بوشهر. پژوهش‌های معماری اسلامی ۴ (۴): ۴۰ـ۵۹.
هدایت، اعظم، و پرستو عشرتی. 1399. گونه‌شناسی طارمه در معماری بافت تاریخی بندر بوشهر. مسکن و محیط روستا 39 (172): 106ـ119.
یاراحمدی، جهانشیر، و مهدی نصیری. 1394. نقش و تأثیر آیین‌ها در آثار نمایش‌نامه‌نویسان استان بوشهر. تئاتر (61 ): 112ـ124.
Binning, R. M. 1857. A Journal of Two Years’ Travel in Persia, Ceylon, etc. London: Spottiswoode & Co.
Buckingham, J. S. 1971. Travels in Assyria, Media, and Persia. London: Henry Colburn and Richard Bently.
Colak, H. E., T. Memişoğlu, Y. S. Erbaş, and Ş. Bediroğlu. 2018. Hot Spot Analysis Based on Network Spatial Weights to Determine Spatial Statistics of Traffic Accidents in Rize, Turkey. Arabian Journal of Geosciences, 11 (7). DOI: 10.1007/s12517-018-3492-8
Davis and Company. 1912. Abu Shahr (Bushire) [‎1r] (1/2), British Library: Map Collections, IOR/X/3828/27, in Qatar Digital Library. Accessed March 30, 2024. https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100148933037.0x000002
Di Mascio, D., M. Chiuini, J. Fillwalk, and P. Pauwels. 2016. 3D Digital Reconstructions of Lost Buildings: A First Critical Framing. In Complexity & Simplicity: Proceedings of the 34th eCAADe Conference, edited by Aulikki Herneoja, Toni Österlund, and Piia Markkanen, 2:511–520. Oulu, Finland: eCAADe (Education and Research in Computer Aided Architectural Design in Europe) and Oulu School of Architecture, University of Oulu.
Dieulafoy, M. J. 1887. La Perse la Chaldée et la Susiane. Librairie Hachette & Cie. [In French]. Retrieved from: https://www.gutenberg.org/cache/epub/62108/pg62108-images.html
ETH-BIB-Buschehr Aus 800m Höhe-Persienflug 1924-1925-LBS MH02-02-0199-AL-FL. January 1, 1920. [Image]. ETH-Bibliothek. https://timelessmoon.getarchive.net/media/eth-bib-buschehr-aus-800-m-hohe-persienflug-1924-1925-lbs-mh02-02-0199-al-fl-8ebea4
Fadli, F., and M. AlSaeed. 2019. Digitizing Vanishing Architectural Heritage; The Design and Development of Qatar Historic Buildings Information Modeling [Q-HBIM] Platform. Sustainability, 11(9): 2501. DOI: 10.3390/su11092501
Fryer, J. 1909. A New Account of East India and Persia Being Nine Years’ Travels 1672-1681. New Delhi: Asian Educational Services.
Floor, W. M. 2016. The Persian Gulf: Bushehr: City, Society & Trade, 1797-1947.
Galiana, M., Á. Más, C. Lerma, M. Jesús Peñalver, and S. Conesa. 2013. Methodology of the Virtual Reconstruction of Arquitectonic Heritage: Ambassador Vich’s Palace in Valencia. International Journal of Architectural Heritage, 8(1), 94–123. DOI: 10.1080/15583058.2012.672
Getis, A., and J.K. Ord. 1992. The Analysis of Spatial Association by Use of Distance Statistics. Geographical Analysis, 24(3).
Groat, L. N., and D. Wang. 2013. Architectural research methods. John Wiley & Sons.
Grottrup, H. 2013. Wilhelm Wassmuss: Der Deutsche Lawrence. Berlin: Metropol. [In German]
Heude, L. W. 1819. A Voyage Up the Persian Gulf and A Journey Overland from India to England in 1817. London: Strahan and Spottiswoods.
Huaranga, S., P. Pórcel, C. Yaya, B. Castañeda, and A.R. Aguilar. 2023. Structural Typification of Heritage Buildings Using Modern Technologies for Digital Management and Visualization: Preliminary Applications in Southern Peru, 12th International Conference on Structural Analysis of Historical Constructions (SAHC). DOI: 10.23967/sahc.2021.272
Karlsmo, E., and E. Löfgren. 2016. Historiography of Swedish Building Types. Konsthistorisk Tidskrift / Journal of Art History, 85(1): 8-28. DOI: 10.1080/00233609.2015.1091379
Kelbaugh, D. S. 1996. Typology — An Architecture of Limits. Architectural Theory Review, 1: 33-52. DOI: 10.1080/13264829609478288
Koch, D. 2014. Changing Building Typologies: The Typological Question and the Formal Basis of Architecture. The Journal of Space Syntax, 5: 168-189.
Kondo, K. 2016. Hot and Cold Spot Analysis Using Stata. The Stata Journal, 16(3): 613–631. DOI: 10.1177/1536867x1601600304
Lieut, A. W., and H. M. I. N. Stiffe. 1875. Abū-Shahr Peninsula. Map. British Library: Map Collections, IOR/X/3117/2, in Qatar Digital Library. Accessed January 21, 2025. https://www.qdl.qa/archive/81055/vdc_100000005576.0x000001
Morier, J. 1812. A Journey Through Persia, Amenia, and Asia Minor to Constantinople in The Years 1808 and 1809. London: Longman.
Ratcliffe, J. H., and M. McCullagh. 1999. Hotbeds of Crime and The Search for Spatial Accuracy. Journal of Geographical Systems, 1 (4): 385–398. DOI: 10.1007/s101090050020
Rodríguez González, E., S. Celestino Pérez, and C. Lapuente Martín. 2020. New Technologies Applied to The Documentation and Analysis of Earthen Architecture: The Specific Case of The Tartessian Buildings of The Central Guadiana Valley (Spain). International Archives of Photogrammetry, Remote Sensing, and Spatial Information Sciences, XLIV-M-1-2020, 413–419. DOI:10.5194/isprs-archives-XLIV-M-1-2020-413-2020.
Rich, C. J. 1839. Babylon and Persepolis. London: Duncan and Malcolm.
Shpherd, W. A. 1857. From Bombay to Bushire, and Bussora. London: Bradbury and Evans.
Santos, M. M., J. C. G. Lanzinha, and A. V. Ferreira. 2021. Proposal for a Methodology for Sustainable Rehabilitation Strategies of the Existing Building Stock—The Ponte Gêa Neighborhood. Designs 5(2), 26. DOI: 10.3390/designs5020026
Songchitruksa, P., and X. Zeng. 2010. Getis–Ord Spatial Statistics to Identify Hot Spots by Using Incident Management Data. Transportation Research Record2165 (1): 42–51. DOI: 10.3141/2165-05
Stouffs, R., and B. Tunçer. 2015. Typological Descriptions as Generative Guides for Historical Architecture. Nexus Netw J, 17: 785–805. DOI:10.1007/S00004-015-0260-X
Witt, A, and E. Kim. 2022. Neural Image Classifiers for Historical Building Elements and Typologies. Technology | Architecture + Design, 6 (1): 80–89. DOI:10.1080/24751448.2022.2040306.