واکاوی تحولات ساختار شهر کرمان از سدۀ پنجم تا دهم قمری با تکیه بر روابط سیاسی و نقش عناصر شهری

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 دانشیار، پژوهشکدۀ ابنیه و بافت، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

چکیده

پیدایش شهرها عموماً مبتنی‌بر عوامل سیاسی، اقتصادی و ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی بوده، اما تداوم حیات شهر و عوامل مؤثر بر تحولات سازمان فضایی آن‌ها، مبحثی قابل بحث و کاوش است که در هر دورۀ تاریخی بنا بر وضعیت موجود، سیاست‌های حاکمیت و روابط ناشی از آن، ساختار شهر و مناسبات جاری در آن را به‌شیوه‌ای نو تعریف می‌کند. در پژوهش‌های گذشته، عموماً شهر به‌مثابۀ موجودی منفک از نظام پیرامونیِ خود خوانش شده و به تأثیر روابط سیاسی خارج از شهر بر روند توسعۀ آن کمتر توجه شده است، درحالی‌که شکل‌گیری و حیات شهر کرمان در منطقه‌ای با شرایط اقلیمی نامساعد، همواره وابسته به روابط تجاری با شهرهای اطراف بوده و توسعۀ سیاسی شهر، توسعۀ عمرانی و توسعۀ کالبدی آن را رقم زده است. هدف پژوهش حاضر، شناخت این روابط و تأثیر آن‌ها بر تحولات شهری و سازمان فضایی شهر کرمان در طی ۵ سده، یعنی از قرن ۵ تا ۱۰ق است. فهم ساختار گذشته شهر، مستلزم بررسی تواریخ محلی و منابع دست‌اول، تحلیل و تبیین آن‌ها و تطبیق اسناد تاریخی با آثار معماری باقی‌مانده از هر دوره به‌عنوان عناصر شهری آن دوره است؛ بنابراین روش پژوهش پیش رو از نوع تاریخی ـ تحلیلی و استدلال منطقی است. براساس یافته‌های این پژوهش شهر کرمان از قرن ۵ق به‌طور ویژه‌ مورد توجه قرار گرفت و رونق اقتصادی شهر، موجب توسعۀ سیاسی و کالبدی آن در قرون بعد شد و به‌تدریج، سازمان فضایی شهر سلجوقی را متحول کرد. در طی ۵ قرن بعدی در هر دورۀ زمانی، هسته‌های شهری جدیدی متأثر از وضعیت اراضی درون حصار و چگونگی روابط سیاسی با شهرهای اطراف، بر بستر شهر شکل گرفتند. هسته‌هایی که متشکل از عناصر شهریِ مهمی مثل مسجدجامع، دارالسیاده، گرمابه و تأسیسات مورد نیاز آن‌ها مثل قنات‌ها بودند‌. درنتیجه در این دوره‌ها توسعۀ این عناصر، زمینه‌ساز تحول استخوان‌بندی، موجب شکل‌گیری محلات جدید در پیرامون هستۀ اولیه و تعیین‌کنندۀ جهت اصلی گسترش شهر در هر دوره بودند.

کلیدواژه‌ها


ابوحامد کرمانی، افضل‌الدین. 1326. تاریخ افضل. تهران: دانشگاه تهران.
 ابوحامد کرمانی، افضل‌الدین. ۱۳۵۶. عقد العلی للموقف الاعلی. تصحیح عامری‌نائینی. تهران: فاروس.
 اعتماد‌السلطنه، محمدحسن‌خان. 1368. مرآة‌ البلدان. تهران: دانشگاه تهران.
 باستانی پاریزی، محمدابراهیم. 13۵۵. تاریخ شاهی قراختائیان کرمان. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، مصحح. 1352. تاریخ کرمان (سالاریه). نوشتۀ وزیری کرمانی. تهران: انتشارات ابن‌سینا.
 بویل، جی.آ. تاریخ ایران کمبریج؛ از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان. ترجمۀ حسن انوشه. 1380. تهران: امیرکبیر.
 پاتینجر، هنری. 13۴۸. سفرنامه پاتینجر. ترجمۀ شاپور گودرزی. تهران: دهخدا.
 پوراحمد، احمد. 1376. جغرافیا و کارکردهای بازار کرمان. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
 پوراحمد، احمد. 137۱. جغرافیا و ساخت شهر کرمان. تهران: جهاد دانشگاهی.
 حافظ ابرو. 1378. جغرافیای حافظ ابرو. تهران: آینۀ میراث.
 حبیبی، محسن. 1384. از شار تا شهر. تهران: دانشگاه تهران.
 خبیصی، محمدابراهیم. 1386. سلجوقیان و غز در کرمان. تهران: علم.
 دانشور، محمد. 1388. محله‌های قدیمی شهر کرمان. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
 راوندی، محمد. 1364. راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق. تهران: امیرکبیر.
 روستا، جمشید. 1398. جغرافیای تاریخی شهر کرمان. تهران: خاموش.
 روستا، جمشید، و الهام محمدی. 1394. تحلیل وضعیت تجارت و راه‌های تجاری کرمان در دوران حاکمیت سلجوقیان. نشریۀ پژوهش‌های تاریخی ۷ (3): 119ـ136.
 زنگی‌آبادی، علی. 1370. جغرافیا و برنامه‌ریزی شهر کرمان. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
 سلیمانی، پیمان. 1392. طرح احیا و سامان‌دهی خانه‌باغ فریدون سروشیان. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
 عباسی، جواد، و لیلا امیری. 1390. تجارت کرمان از سده‌های ششم تا هشتم هجری با تأکید بر جایگاه جیرفت. مجلۀ مطالعات ایرانی 10 (19): 301ـ320.
 کتبی، محمود. 1364. تاریخ آل‌مظفر. تهران: امیرکبیر.
 کریمی، علیرضا، و علی‌اصغر چاهیان بروجنی. 1400. نقش وقف و خیرات بر تسهیل مسافرت در ایران عصر ایلخانی. فصلنامۀ پژوهش‌نامۀ تاریخ اسلام 11 (43): 49ـ68.
 کلمرزی، عبدالرضا. 1398. هزار سال تحول شهری در ایالت کرمان. تهران: اختران.
 کیانی، محمدیوسف. 1365. نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران. تهران: هما.
 لسترینج، گای. 1386. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ محمود عرفان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 مستوفی، احمد. 1351. شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت. گزارش طرح پژوهشی لوت. تهران: مؤسسۀ جغرافیای دانشگاه تهران.
 محمد مرادی، اصغر. 1378. کنکاشی پیرامون شهر قدیم کرمان با استناد به شواهد مکتوب و آثار معماری و شهرسازی. در مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، 325ـ364. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
 محمدی، ملیحه. 1376. استخوان‌بندی شهر تهران. تهران: سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران.
 معلم یزدی، جلال‌الدین محمد. 1326. مواهب الهی در تاریخ آل مظفر. تهران: اقبال.
 مقدسی، محمد بن ‌احمد. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. 1361. تهران: شرکت مترجمان و مؤلفان ایران.
 منصوری، سید امیر. 1386. دو دورۀ سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام، با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان. نشریۀ باغ نظر 4 (۷): 49ـ60.
 منشی کرمانی، ناصرالدین. 1328. سمط ‌العلی للحضرة ‌العلیا در تاریخ قراختائیان کرمان. تهران: شرکت سهامی چاپ.
مهریار، محمد، شامیل فتح‌الله یف، و فرهاد فخاری تهرانی. 1378. اسناد تصویری شهرهای ایرانی در دورۀ قاجار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
مهندسین مشاور استوناوند فراز. 1392. پروژۀ مطالعات و مرمت قلاع دختر و اردشیر کرمان (منتشرنشده)، اداره‌کل میراث‌فرنگی استان کرمان.
نیک‌زاد، ذات‌الله. 140۰. مساجد جامع شهر کرمان؛ شناسایی و تبیین جایگاه شهری و تاریخی. نشریۀ مطالعات معماری ایران 10 (20): 49ـ65.
نیک‌زاد، ذات‌الله. 1403. بازخوانی تحولات تاریخی شهر کرمان با تکیه بر تبیین ساختار فضایی شهر از بنیاد تا پایان سدۀ چهارم هجری. نشریۀ نامه معماری و شهرسازی 16 (42): 65 ـ 86.
وزیری کرمانی، احمد علی خان. 1364. تاریخ کرمان. تهران: علمی.
 وزیری کرمانی، احمد علی خان. 13۷۶. جغرافیای کرمان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
 همت کرمانی، محمود. 13۶۴. تاریخ مفصل کرمان. تهران: گلی.
Anisi, Alireza. 2004. The Masjid-i Malik in kirman. Iran (42): 137-157.
 Gaube, H. 1979. Iranian Cities. New York University.