مطالعه و بازنمایی محلۀ تاریخی پنجه‌شاه کاشان

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکده معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 دانشیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

3 کارشناس ارشد، مرمت و احیاء بناها و بافت های تاریخی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

ساختار کالبدی و کارکردی محلۀ پنجه‌شاه به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین محله‌های کاشان، تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته است؛ محله‌ای که در بستری قابل توجه در شرق محلۀ میدان‌کهنه، غرب محلۀ طمقاچی‌ها و شمال بازار شکل گرفته و دارای عناصر شاخصی مانند بقعۀ پنجه‌شاه است. در این مقاله سعی شده است چارچوبی نظری و مدلی برای مطالعۀ محلۀ پنجه‌شاه تعریف شود. بر این اساس، مطالعات پیشین در مورد ساخت شهر و تحولات آن و همچنین منشورها و اسناد بین‌المللی مورد بررسی کامل قرار گرفته‌اند. روش این پژوهش، تاریخی-تفسیری است و بررسی اسناد تصویری، متون تاریخی و پیمایش‌های میدانی مورد توجه بوده است. مطالعۀ دقیق ویژگی‌های محله به‌ویژه بر مبنای نقشه‌هایی است که از روی تصاویر دهه‌های 1330 و 1390 تهیه شده‌اند. محله بر مبنای چهار محورِ گذرهای اصلی و مرکزمحله‌ها، بافت تاریخی محله در تصاویر دهۀ 1330، عناصر شاخص و نقش کارکردی آن‌ها، همسایگی‌ها و عناصر شاخص پیرامون، مطالعه شده و در کنار شکل اصیل، تحولات آن نیز بررسی شده‌اند. پژوهش نشان می‌دهد چگونه ساختار تاریخی محله با احداث خیابان‌هایی مانند باباافضل و باب‌الحوائج در شکلی گسترده دگرگون شده است. بدون مطالعۀ نقشه‌های فوق، درک شکل تاریخی محله و گذرها، مرکزمحله‌ها، بناها و بافت این محله و یکپارچگی و پیوستگی آن با شهر ممکن نیست؛ درحالی‌که هنوز بخش‌هایی از مرکزمحله مانند بقعۀ پنجه‌شاه و آب‌انبار، بخش‌هایی از بافت محله در جنوب گذر پنجه‌شاه و پیرامون معبر شیشه و همچنین بازار و ویژگی‌های کالبدی کارکردی آن در جنوب محله باقی مانده‌ و واجد اهمیت و ارزش‌اند.

کلیدواژه‌ها


آلن، رمی. 1388. مرفولوژی شهری. ترجمۀ علی اشرفی. چ۱. تهران: دانشگاه هنر.
 ادارۀ میراث‌فرهنگی کاشان. 1353. پروندۀ ثبت مسجد تبریزی‌ها به شمارۀ 972.
 ادارۀ میراث‌فرهنگی کاشان. 1380. پروندۀ ثبت مرکزمحلۀ پنجه‌شاه کاشان به شمارۀ 5937.
 ادارۀ میراث‌فرهنگی کاشان. 1381. پروندۀ ثبت خانۀ وثقی به شمارۀ 6534.
 ادارۀ میراث‌فرهنگی کاشان. 1383. پروندۀ ثبت زیارت شاه‌یلان به شمارۀ 13654.
 ادارۀ میراث‌فرهنگی کاشان. 1384. پروندۀ ثبت مسجد چاله‌فرس به شمارۀ 12323.
 ادارۀ میراث‌فرهنگی کاشان. 1386. پروندۀ ثبت خانۀ مقدم به شمارۀ 24453.
 الیویرا، ویتور. 1395. ریخت‌شناسی شهری. ترجمۀ مازیار عبایی. وب‌سایت شخصی مؤلف.
 بیرشک، ثریا. 1375. نقشه‌های مطالعاتی کاشان، محفوظ در ادارۀ میراث‌فرهنگی کاشان.
 بیرشک، ثریا. 1399. کاشان (روند شکل‌گیری و توسعۀ شهر کاشان در بستر تاریخ). چ۱. تهران: سازمان عمران و بهسازی شهری.
 پیرنیا، محمدکریم. 1388. معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. چ۱۴. تهران: سروش دانش.
 توسلی، محمود. 1391. ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک. ویراست دوم. تهران: محمود توسلی.
 جیحانی، حمیدرضا، و ثمینه صابری. 1398. آسیب‌شناسی و ارزیابی اصالت و یکپارچگی در محلۀ طمقاچی‌های کاشان. مجلۀ کاشان‌شناسی 12(2): 57ـ84.
 جیحانی، حمیدرضا، و ثمینه صابری. 1399. ارزیابی اصالت در محدوده‌های شهری تاریخی براساس مطالعه و آسیب‌شناسی محلۀ پاقپان کاشان. فصلنامۀ اثر 41(90): 366ـ392.
 جیحانی، حمیدرضا، و ثمینه صابری. 1401. ارزیابی یکپارچگی در محدوده‌های شهری تاریخی با تکیه بر مطالعۀ محلۀ سلطان امیراحمد کاشان و محدوده‌های پیرامون. نشریۀ مطالعات معماری ایران 11(22): 55ـ79.
 جیحانی، حمیدرضا، محمد مشهدی ‌نوش‌آبادی، حانیه اویسی، و آذین زیلوچیان. 1399. مطالعۀ مرکزمحلۀ پنجه‌شاه کاشان با تأکید بر نقش زیارتگاه و عناصر معماری و شهری پیرامون. کاشان‌شناسی 8(1): 3ـ38.
 خانمحمدی، کریم، و محدثه یوسفی. 1396. بررسی انسان‌شناختی پدیدۀ نخل‌گردانی در کاشان (مطالعۀ موردی: نخل هیئت حسینی در محلۀ سرفره و گذر صدره). فصلنامۀ شیعه‌شناسی 15(60): 7ـ38.
 شاطری، علی‌اصغر. 1385. محرم در کاشان. نشریۀ فرهنگ مردم، ش. 19 و 20: 98ـ105.
 عالمی، بابک، و صدیقه کمالی زارچی. 1401. مطالعۀ محلۀ میدان‌کهنۀ کاشان و بازخوانی مرکزمحلۀ تاریخی و مقایسۀ آن با محلۀ میدان‌کهنۀ قم. نشریۀ مرمت و معماری ایران 12(31): 83ـ99.
 عطارها، مسعود. 1402. مصاحبۀ شخصی نویسندگان با آقای عطارها در خانۀ تاریخی عطارها.
 فرشچی، حمیدرضا، و حانیه اویسی. 1400. مطالعه و تبیین راهبردهای احیای مرکزمحلۀ پنجه‌شاه کاشان به‌منظور طراحی میان‌افزا و حفظ اصالت تاریخی آن. باغ نظر 18(96): 77ـ94.
 کارمونا، متیو. 1394. مکان‌های عمومی و فضاهای شهری. ترجمۀ میثم پاپی مطلق. تهران: شهرسازی آنلاین.
 کلانترضرابی، عبدالرحیم. 1378. تاریخ کاشان. به کوشش ایرج افشار. چ۴. تهران: امیرکبیر.
 مشهدی نوش‌آبادی، محمد، و حمیدرضا جیحانی. (1400). قدمگاه امام علی(ع)، در جست‌وجوی تربت‌خانۀ ایلخانی کاشان. نشریۀ مطالعات معماری ایران 9(18): 89ـ112.
 میرمقتدایی، مهتا. 1385. پیشنهاد روشی برای تحلیل شخصیت شهر. فصلنامۀ محیط‌شناسی 32(2): 129ـ140.
 نراقی، حسن. 1345. تاریخ اجتماعی کاشان. چ۱. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
 نراقی، حسن. 1348. آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. چ۱. تهران: انجمن آثار ملی.
 نراقی، حسن. 1374. آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. چ۲. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
 ICOMOS. 1987. The International Charter for the Conservation of Historic Towns (Washington Charter). Washington, USA.
 ICOMOS. 2011. The Valletta Principles for the Safeguarding and Management of Historic Cities, Towns & Urban Areas. Valletta, Malta.
 UNESCO. 1976. Recommendation Concerning the Safeguarding and Contemporary Role of Historic Areas. Nairobi. Kenya.