عوامل اثرگذار بر معماری، شکل‌گیری و توزیع فضایی قلعه‌های سده‌های میانی دوران اسلامی بیجار گروس

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری باستان‌شناسی، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا

2 استاد، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

یکی از چشم‌اندازهای مهم فرهنگ در محیط، معماری است. ویژگی‌های طبیعی و موقعیت جغرافیایی بیجار گروس در استان کردستان موجب آن شده است که در قرون میانی دوران اسلامی، پیروان فرقۀ اسماعیلی با توجه به شرایط محیطی و تلاش برای گسترش مذهب خود، دست به ساخت استحکامات دفاعی در این منطقه بزنند. در همین راستا تعداد پنج قلعه شناسایی شده است که پژوهش حاضر سعی در تبیین ویژگی‌های معماری، کارکرد آن‌ها و پی بردن به موقعیت معابر و پهنۀ ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک منطقه در دوران اسلامی (قرون 5 تا 9 ﻫ.ق) دارد. دژهای ازلحاظ معماری دارای قسمت‌های مختلف ازجمله برج، بارو، ارگ، مکتب‌خانه، دیوار دفاعی دوم، حوض‌انبار و... هستند و از مصالح بوم‌آورد مانند لاشه‌سنگ (قلوه‌سنگ و سنگ تراشیده) و ملاط گچ و در جاهای خاص آجر، خشت و ساروج در ساخت آن‌ها استفاده شده است. پلان قلعه‌ها از الگوی خاصی پیروی نمی‌کند. این دژها برای مقابله با تهاجمات انسانی، تأمین امنیت و تعیین مرزها شکل گرفته‌اند که شرایط محیطی همچون دسترسی آسان به آب، غلات و دورافتادگی از مراکز جمعیتی در انتخاب محل آن‌ها تأثیر داشته است. قلعه‌ها به‌آسانی با یکدیگر در ارتباط بوده‌اند. نتیجۀ پژوهش نشان می‌دهد یک الگوی خطی در توزیع فضایی قلاع منطقه دیده می‌شود که از شمال منطقۀ بیجار به جنوب شرقی کشیده شده و به عبارتی، یک مسیر از تخت سلیمان آذربایجان) به‌سمت دشت همدان را ترسیم می‌کند. دژهای شناسایی‌شده قابل مقایسه با قلاع برجای‌مانده از اسماعیلیان در مناطق قومس، قهستان و ارجان است.

کلیدواژه‌ها


 احمدی نوحدانی، سیروس، و آرزو النچری چاودرچی. 1396. تأثیر شکل هندسی مرز بر امنیت مرزهای غربی ایران. فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی 32(4): 222ـ236 .
 الیاسوند، محمدابراهیم. 1385. بررسی باستان‌شناسی شهرستان بیجار (دهستان‌های طغامین و سیلنان). آرشیو میراث‌فرهنگی استان کردستان (منتشرنشده).
 الیاسوند، محمدابراهیم. 1386. بررسی باستان‌شناسی شهرستان بیجار (دهستان‌های سیاه‌منصور و خورخوره). آرشیو میراث‌فرهنگی استان کردستان (منتشرنشده).
 الیاسوند، محمدابراهیم. 1387. بررسی باستان‌شناسی شهرستان بیجار (دهستان‌های کرانی و گرگین). آرشیو میراث‌فرهنگی استان کردستان (منتشرنشده).
 بابک‌‌راد، جواد. 1348. دژ قمچی‌‌خای. باستان‌‌شناسی و هنر ایران، ش. 3: 64ـ71.
 بیگ محمدپور، مهدی. 1384. گزارش فصل اول کاوش‌‌های باستان‌‌شناختی امامزاده عقیل. آرشیو میراث‌فرهنگی استان کردستان (منتشرنشده).
 پوپ، آرتوراپهام، و فیلیپس اکرمن. 1387. سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز). ترجمۀ نجف دریابندی. تهران: علمی و فرهنگی.
 ثبوتی، هوشنگ. 1371. گزارش فصل اول بررسی شهرستان بیجار. آرشیو میراث‌فرهنگی استان کردستان (منتشرنشده).
 خطیب شهیدی، حمید. 1389. کاوش نجات‌بخشی تپه حاج نبی-چهل امیران شهرستان بیجار. آرشیو میراث‌فرهنگی استان کردستان (منتشرنشده).
 رحمانی، اسماعیل. 1392. کاوش و پیگردی قلعۀ باستانی باشقورتاران کبودرآهنگ همدان. آرشیو اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشر‌نشده).
 رضایی، محمد، عباس ایرانشاهی، و حسین تبریزی. 1383. دژهای باستانی در منطقۀ کومش. مجلۀ اثر، ش. 36: 112ـ135.
 رهبر، مهدی. 1390. گزارش مقدماتی دومین فصل گمانه‌زنی در نهاوند به‌منظور شناسایی معبد لائودیسه. آرشیو اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشر‌نشده).
 زارعی، محمدابراهیم، علی خاکسار، عباس مترجم، فرهاد امینی، و اعظم دینی. 1392. بررسی و مطالعۀ سفال‌های دورۀ ایلخانی به‌دست‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ارزانفود. مطالعات باستان‌شناسی 6(2): 73ـ90.
 زارعی، محمدابراهیم. 1399. بررسی و تحلیل حیات تاریخی شهر درگزین در دوران اسلامی (براساس مستندات تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران 2(10): 206ـ181.
 زرقانی، سید‌ هادی. 1386. عوامل ژئوپلیتیکی مؤثر بر نقش و کارکرد مرزها با تأکید بر مرزهای ایران. فصلنامۀ ژئوپلیتیک 3(2): 35ـ48.
 ساعد موچشی، امیر. 1390. گزارش لایه‌نگاری تپه کلنان بیجار. آرشیو اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کردستان (منتشرنشده).
 سپیدنامه، حسن، احمد صالحی کاخکی، هاشم حسینی،‌ و احمد رایگانی. 1401. قلعه‌های اسماعیلیان در کوره ارجان: پژوهش باستان‌شناختی. مجلۀ تاریخ و تمدن اسلامی 18(39): 47ـ77.
 شراهی، اسماعیل، و حسین صدیقیان. 1398. مطالعۀ باستان‌شناختی سفال‌های قرون میانی اسلامی دستکند زیرزمینی تهیق خمین. فصلنامۀ علمی مطالعات باستان‌شناسی پارسه 8(3): 158ـ141.
 شریفی، مهناز. 1396. گزارش گمانه‌زنی تپه پیر تاج (بیجار). آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌‌شناسی (منتشرنشده).
 شریفی، فرشته، و محمدابراهیم زارعی. 1400. بررسی و مطالعۀ سفال‌های دوران اسلامی دشت قروهـاستان کردستان. فصلنامۀ علمی مطالعات باستان‌شناسی پارسه 15(5): 189ـ210.
 شعبانی، محمد. 1397. گزارش کاوش اضطراری محوطۀ میدان امام خمینی شهر همدان، آرشیو اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان (منتشرنشده).
شیپمان، کلاوس. 1384. مبانی تاریخ ساسانیان. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: فرزان‌روز.
 عالی، ابوالفضل. 1385. گزارش فصل دوم بررسی و شناسایی حوزۀ آبریز ابهررود. آرشیو اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان (منتشرنشده).
 عزیزی، اقبال. 1381. بررسی باستان‌شناسی شهرستان بیجار کردستان (مرکزی و چنگ الماس). آرشیو میراث‌فرهنگی استان کردستان (منتشرنشده).
فرجامی، محمد. 1399. دژهای اسماعیلی در خراسان جنوبی. تهران: پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری.
 کمالی‌زاد، ژاله. 1388. بررسی و مطالعۀ باستان‌شناختی قلعۀ خان لنجان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، آرشیو کتابخانۀ دانشکده ادبیات دانشگاه تهران (منتشرنشده).
 گودرزی، محمدمهدی، مریم محمدی، و مصطفی رضایی. 1400. طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال‌های نقش‌کنده در گِلابه (اسگرافیاتو) شهر بروجرد (براساس سفال‌های مکشوفه از محوطۀ مسجدجامع و لایه‌های بافت قدیم شهری. نگره، ش. 58: 121ـ133.
 مبینی، مهتاب، طیبه شاکرمی، و اکبر شریفی‌نیا. 1397. بررسی تطبیقی تزیینات گچ‌بری مسجد سیمره با مسجد نه گنبد بلخ و سامرا از دورۀ عباسی. نشریۀ هنرهای زیبا ـ هنرهای تجسمی 23(1): 61ـ72.
 مترجم، عباس. 1389. گزارش فصل اول کاوش نجات‌بخشی Tal 12 تپه قشلاق غربی (دیونه)چهل امیران. آرشیو پژوهشکدۀ باستان‌شناسی منتشرنشده).
 مستوفی، حمدالله. 1364. تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.
 محمدی، مریم، و محمد شعبانی. 1395. معرفی و تحلیل سفال‌های دوران اسلامی محوطۀ زینوآباد ـ بهار، همدان. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران 11(6): 135ـ150.
 محمدی، مریم، و مصطفی رضایی. 1400. بررسی و تحلیل گونه‌شناسی سفال‌های محوطۀ انداجین دشت همدان در ادوار سلجوقی و ایلخانی. مطالعات باستان‌شناسی دوران اسلامی 3(2): 95ـ116.
 محمدی‌فر، یعقوب. 1389. کاوش نجات باستان‌شناسی تپۀ روبه‌روی آسیاب رضا (حوضۀ آبگیر سد تلوار). آرشیو میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کردستان (منتشرنشده).
 محمودی‌نسب، علی‌اصغر، رضا مهرآفرین، و محمد فرجامی. 1398. تأثیر محیط جغرافیایی و فرهنگ بر شکل‌گیری قلاع اسماعیلی، مطالعۀ موردی: قلعه کوه زُردان شهرستان زیرکوه. فصلنامۀ علمی مطالعات باستان‌شناسی پارسه 3(7): 94ـ77.
 مرتضایی، محمد. 1386. مطالعۀ زیرساخت‌های طبیعی و فرهنگی در شکل‌گیری شهر گرگان (جرجان) در دورۀ اسلامی با مطالعۀ موردی کاوش در محوطۀ شهر اسلامی گرگان (جرجان). رسالۀ دکتری. استاد راهنما: محمدیوسف کیانی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس (منتشرنشده).
 مهجور، فیروز، محمد ابراهیم‌نیا، و حسین صدیقیان. 1390. بررسی باستان‌شناسی سفال‌های دورۀ اسلامی محوطۀ باستانی نچیر خانلق ری. مطالعات باستان‌شناسی 4(3): 173ـ192.
 نظر‌ی ارشد، رضا. 1391. بررسی، شناسایی و مستندسازی تکمیلی آثار باستانی شهرستان همدان (بخش مرکزی) و شهرستان تویسرکان. آرشیو اداره‌‌کل میراث‌فرهنگی استان همدان (منتشرنشده).
نعمتی، محمدرضا. 1391. بررسی سفال‌های اسامی محوطۀ زلف‌آباد فراهان، استان مرکزی (فصل اول کاوش). مجلۀ باستان‌شناسی ایران، ش. 3: 1۲۵ـ1۳۸.
نعمتی، محمدرضا، اسماعیل شراهی، و علی صدرائی. 1399. پژوهشی در سفالینه‌های قالب‌زدۀ محوطۀ زلف‌آباد فراهان. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران 26(10): 119ـ140.
وقایع‌نگار کردستانی، علی‌اکبر. 1381. حدیقۀ ناصریه. به کوشش محمد رئوف توکلی. تهران: توکلی.
ولی‌پور، حمیدرضا. 1399. گزارش کوتاه فصل نخست کاوش لایه‌نگاری تپۀ قلعه بالا بیجار کردستان. مجموعه مقالات کوتاه هجدهمین گردهمایی سالانۀ باستان‌شناسی ایران: 898ـ878.
ویلی، پیتر. 1386. آشیانۀ عقاب قلعه‌های اسماعیلیه در ایران و سوریه. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: فرزان‌روز.
هژبری، علی. 1385. کاوش توصیفی مقدماتی کاوش لایه‌نگاری شبستان مسجدجامع همدان. آرشیو میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان (منتشرنشده).
AlـHarithy, Howayda Nawwaf. 2002. The Culture of Design an Production in Abbasid Samarra. Proceedings of DETC, ASME Design Engineering Technical, Conferences and Computer and Information in Engineering Conference, Montreal Canada 1ـ5.
  Danti, M. D. 2004. The Ilkhanid heartland: Hasanlu Tepe (Iran) Period I. Hasanlu excavation Report II. Iniversity Museum Monograph 120, Philadelphia: University of Pennsylvaina Museum.
Dimand, Maurice. 1937. Studies in Islamic ornament: some aspects of oma yid and early abbasid ornament, Ars islamica (4): 293ـ337.
Haddon, R. A. W. 2011. Fourteenth century fine glazed wares produced in the Iranian world, and comparisons with contemporary ones fromthe Golden Horde and Mamlūk Syria/Egypt. Ph. D. Thesis. SOAS, University of London.
 Herzfeld, Ernst. 1923. Der Wandschmuck Bauten von Samarra und seine Ornamentik, Verlag Dietrich Reimer Ernstvohsen, Berlin.
Guilbert, H. 1984. Les niveaux is islamiques du secteur ApadanaـVille Royale. D. A. F. I. 14 Impime En France. Imprimeur n432.
Huff, D. 2011. http://www. iranicaonline.org/articles/architectureـiiiـ Naumann, R 1977. Die ruinen von Tachtـe Suleiman und Zendanـe Suleiman. Berlin: Reimer.
 Kroger, J. 1995. Nishapur: Glass of the Early Islamic Period. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Saed Mucheshi. A. Elyasvand. M. Fizi. S. Esnaashari. A. Behnia. A. (2022), Qaleh Qamchoqi: An Archaeological  Investigation Into A Defensive Castie  In The ProvinceOf Kurdistan, Iran, Iranica Antiqua (LVII): 113ـ145.
Schnyder, R. 1974. Medieval Incised and Carved Wares from North West Iran. In: The Art of Iran and Anatolia from the11th to 13th Century. William Watson, ed. London: 85ـ95.       
Swiny, Stuart. 1975. Survey in NorthـWeast Iran 1971 East and West 25(1ـ2): 77ـ98.
atson, O. 2004. Ceramics from Islamic Lands. London: Thames.
Wilkinson, Charles K. 1973, Nishapur: Pottery of the Early Islamic Perio. New York: The Metropolitan Museum of Art.