میدان صفوی: نِمود بینش و منش فرمانروا، از میدان‌های شاهی تا میدان‌ گنجعلی‌خان

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

چکیده

در شهرهای ایرانی همواره نوع جهان‌بینی حاکم بر شکل‌گیری فضاهای کالبدی شهر تأثیرگذار بوده ‌است. از اوایل دوران صفویه، زمان حکومت شاه‌طهماسب، ایجاد مجموعه‌های ‌سلطنتی در کنار میدانی وسیع در دستور کار قرار‌ گرفت. در روزگار حکومت ‌شاه‌عباس اول برای نخستین‌بار پس از اسلام، با طراحی ‌شهری روبه‌رو‌ می‌شویم. محل انتخابی برای ساختارهای‌ نوین، در خارج از شهرهای ‌کهن و یا در جای ‌جدیدی بود و استفادۀ هدفمندی از منظر و معماری، به‌منظور القای دیدگاه حاکمیت، مد نظر بود. میدان در دولت‌ صفوی مهم‌ترین نماد و نمود اِعمال‌ قدرت بوده ‌است و نیز مرکزی برای نمایش و به ‌رخ ‌کشیدن قدرت اقتصادی و مذهبی. پادشاهان‌ صفویه، به‌ویژه ‌شاه‌عباس علاقۀ زیادی به ایجاد میدان‌های‌ باشکوه از خود نشان‌ می‌دادند. پژوهش حاضر با این فرضیه که نظام‌ اندیشه‌ای صفویان در سایر نقاط ‌کشور، به‌جز پایتخت نیز تأثیر خود را داشته ‌است، پس از نگاه به میدان‌های قزوین و نقش‌ جهان، به بررسی میدان ‌گنجعلی‌خان در شهر حاکم‌نشین کرمان می‌پردازد. گنجعلی‌خان‌ زیک، حاکم منتخب ‌شاه‌عباس برای کرمان،‌ با الهام از این خط‌مشی، میدان‌ و مجموعۀ گنجعلی‌خان را بنا کرد و روح تازه‌ای به شهر کرمان دمید. محل ساخت مجموعه، برخلاف روش شاهان صفوی، در مرکز شهر کهن بود و برای ایجاد آن بناهای زیادی خریداری و ویران شدند. این نوشتار با بررسی اسناد، پژوهش‌های پیشین و برداشت‌های ‌میدانی به میدان‌های صفوی قزوین، نقش‌ جهان و‌ گنجعلی‌خان می‌پردازد تا تأثیر انگیزه و باور حاکم در ساخت آن‌ها را، به‌مدد فضا، معماری، کاربری و آیین‌های برگزارشده بررسی ‌نماید و با تأکید بر میدان ‌گنجعلی‌خان و مجموعۀ آن، ثابت‌ کند که الگوهای ‌معماری و منظر شهری هم‌زمان با سیاست‌های حکومت ‌صفوی، درحال تکامل بودند و به این نتیجه می‌رسد که میدان ‌گنجعلی‌خان با وجود تناسبات ‌کوچک‌تر و کاربری‌های متفاوت نسبت به میدان‌های شاهی، نمونه‌ای کامل و منحصربه‌فرد از میادین دورۀ صفویه و متأثر از منش ‌گنجعلی‌خان بوده است.
 

کلیدواژه‌ها


 ابویی، رضا. 1377. امکان‌سنجی احیای میدان نقش‌ جهان با توجه به وضع موجود و گذشتۀ تاریخی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی. دانشکدۀ پردیس اصفهان: دانشگاه هنر
 احمدی، نزهت. 1393. تأثیر موقوفات ‌گنجعلی‌خان بر کالبد شهری کرمان با تکیه بر اسناد وقف‌نامه‌های‌ گنجعلی‌خان. مطالعات تاریخ اسلام، ش. 23: 31ـ56.
 اشراقی، احسان. 1387. توصیف دولت‌خانه و کاخ‌ها و باغ‌های صفوی در منظومه‌های عبدی بیگ نویدی شاعر دوران شاه‌طهماسب اول. نشریۀ فرهنگ، ش. 68: 41ـ58.
 اعتمادالسلطنه، محمدحسن ‌بن ‌علی. 1367. مرآة البلدان. به‌کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.
 افشار، ایرج. 1345. بیست‌ شهر و هزار فرسنگ. نشریۀ یغما، ش. 220: 430ـ434.
 افوشته نطنزی، محمود بن هدایت‌الله. 1350. نقاوة ‌الاثار فی ذکر الاخیار. به اهتمام احسان اشراقی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
 بابایی، سوسن. 1400. اصفهان و کاخ‌هایش، کشورداری، تشیع و معماری بزم در آغاز دوران ایران مدرن. ترجمۀ مصطفی امیری. چ۲. نشر جاوید.
 باستانی‌ پاریزی، محمد‌ابراهیم. 1366. کرمان، مجموعه مقالات شهرهای ایران. جلد 2. محمدیوسف کیانی. سازمان چاپ و انتشارات وزارت ‌ارشاد اسلامی.
 باستانی‌ پاریزی، محمد‌ابراهیم. 1362. گنجعلی‌خان. چ۲. تهران: انتشارات اساطیر.
 باستانی‌ پاریزی، محمد‌ابراهیم.‌ 1353. گنجعلی‌خان و خیرات او. اداره‌کل فرهنگ و هنر استان کرمان.
 باستانی‌ پاریزی، محمد‌ابراهیم. 1351. مجموعه‌های تاریخی در کرمان: مجموعۀ ‌گنجعلی‌خان. نشریۀ یغما، ش. 293: 670ـ676.
 باستانی‌ پاریزی، محمد‌ابراهیم. 1343. گنجعلی‌خان. دانشگاه اصفهان: دانشکده ادبیات و علوم انسانی ۱(1): 65ـ86.
 برینیولی، ژان. 1385. بینش ‌شاه‌عباس: شهرسازی سلطنتی اصفهان. ترجمۀ داود طبایی. گلستان هنر، ش. 5: 60ـ71.
 بلر، شیلا، و جاناتان بلوم. 1381. هنر و معماری اسلامی. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: سمت.
 تاورنیه، ژان‌باتیست. 1336. سفرنامۀ تاورنیه. با تجدید نظر و تصحیح حمید شیرانی. تهران: کتابخانۀ سنایی.
 ترکمان، اسکندربیگ. 1382. تاریخ عالم‌آرای عباسی. تصحیح ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
 جعفریان، رسول. 1396. مدل شاه‌عباس برای حکومت نوین صفوی. https://www.cgie.org.ir/
 جوادی، شهره. 1387. بررسی و تحلیل تزیینات معماری در مجموعۀ ‌گنجعلی‌خان. باغ نظر، ش. 9: 35ـ50.
 جمیل کرمانی، علی. مسئول فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان کرمان. مرداد 1402. مصاحبه
 جیحانی، حمیدرضا، و فاطمه رجبی. 1398. میدان اسب شاهی: جلوخان دولت‌خانۀ صفوی قزوین. فصلنامۀ پژوهش‌های معماری اسلامی، ش. 22: 45ـ68.
 حبیبی، سید محسن. 1375. از شار تا شهر. دانشگاه تهران.
 حبیبی، سید محسن. 1375. مکتب اصفهان اعتلا و ارتقای مفهوم دولت. نشریۀ صفه ۶(3 و 4): 1ـ15.
 دلاواله، پیترو. 1370. سفرنامۀ پیترو دلاواله: بخش ایران. ترجمۀ شجاع‌الدین شفا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
 رضایی‌ چراتی، بهرام. 1379. معماری کویر در آینۀ دریا. مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مسجد- افق آینده، دانشگاه هنر: 335ـ344.
 روحی، حمیدرضا، رضا ریاحیان گهرتی، و علی جمیل کرمانی. 1398. ردّپای چوگان در مجموعۀ ‌گنجعلی‌خان. مجموعه مقالات گنج‌سلطان. فرهنگستان هنر.
روملو، حسن‌بیگ. 1384. احسن ‌التواریخ. تصحیح و تحشیۀ عبدالحسین نوایی. تهران: اساطیر.
 سایکس، سرپرسی. 1363. سفرنامۀ سرپرسی سایکس یا ده‌هزار میل در ایران. ترجمۀ حسین سعادت‌نوری. مؤسسۀ گسترش فرهنگ و مطالعات.
 سیوری، راجر. 1379. ایران عصر صفوی. ترجمۀ کامبیز عزیزی. چ۸.تهران: نشر مرکز.
 شاردن، 1362. سفرنامۀ شاردن (بخش اصفهان). ترجمۀ حسین عریضی. چ۲. تهران: انتشارات نگاه.
شایسته‌فر، مهناز، و سعیده خالقی‌زاده. 1394. تحلیل زیباشناختی نقوش تزیینی سردر کاروان‌سرای‌ گنجعلی‌خان. مطالعات مدیریت گردشگری: 95ـ122.
 شهابی‌نژاد، علی. 1398. سیر شکل‌گیری میدان نقش‌ جهان اصفهان. مطالعات معماری ایران، ش. 15: 113ـ131.
 عبدی‌بیگ شیرازی، زین‌العابدین بن عبدالمؤمن. 1395. جنات عدن. تصحیح و پژوهش توسط احسان اشراقی و مهرداد پرهیزگاری. تهران: سخن.
 قمی، قاضی احمد بن شرف‌الدین الحسین الحسینی. 1363. خلاصة ‌التواریخ. جلد ۱. احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران.
 کرمانی، فریبا. 1379. غرفه‌ای از بهشت. مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماری مسجد- افق آینده، جلد ۲. دانشگاه هنر: 595ـ612.
کرمانی، فریبا. 1380. طرح سامان‌دهی میدان گنجعلی‌خان کرمان(پروژۀ پژوهشی اجرایی)، سازمان میراث‌فرهنگی.
 کرمانی، فریبا. 1398. اثر سلطان محمد معمار یزدی، آیینۀ تمام‌نمای شخصیت ‌گنجعلی‌خان. مجموعه مقالات گنج سلطان. فرهنگستان هنر.
 کرمانی، فریبا. 1400. بازبینی طرح باغ صفوی: باغ بیرم‌آباد کرمان. اثر، ش. 93: 159ـ170.
 کرمانی، فریبا، و مجید عرفانی. 1378. برش مسجد گنجعلی‌خان.
 کمپفر، انگلبرت. 1363. سفرنامۀ کمپفر. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی.
 کوبه، هانیس. 1365. شهر اصفهان، ترجمۀ کرامت‌الله افسر. مجموعه مقالات نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران. مؤلف محمد یوسف کیانی. چاپ ارشاد اسلامی.
 گالدیری، اوژینو. 1361. عالی‌قاپو. ترجمۀ عبدالله جبل عاملی. سازمان ملی حفاظت آثار باستانی.
 گلمبک، لیزا. 1385. صنعت سفال صفویۀ کرمان. ترجمۀ فریبا کرمانی. اثر، ش. 40 و 41: 150ـ۱۶۸.
 لوافی، مهکامه، منصور سپهری‌مقدم، و فرح حبیب. 13۹۶. بازشناسی مفهوم تعامل میدان و باغ‌های سلطنتی (دولتخانۀ دورۀ صفویه)؛ بررسی رابطۀ دوسویۀ فضای عمومی با قدرت متمرکز. نشریۀ مدیریت شهری و روستایی، ش. 49: 46ـ62.
 مشیزی، میرمحمد سعید. 1369. تذکرۀ صفویۀ کرمان. مقدمه و تحشیۀ محمد‌ابراهیم باستانی پاریزی. نشر علم.
 مقتدر، رضا. 1380. نقش میدان در عصر صفوی. نشریۀ ایران‌نامه، ش. 75: 279ـ292.
 مک‌چسنی، رابرت‌دی. 1385. چهار منبع دربارۀ ساخته‌های ‌شاه‌عباس در اصفهان. ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. گلستان هنر، ش. 6: ۴۶ـ۷۵.
مکی‌نژاد، مهدی. 1398. تأملی در رقم و امضای سلطان محمد. مجموعه مقالات گنج سلطان. فرهنگستان هنر.
 مهدوی، سید مجتبی . 1391. بررسی لایه گچ به‌کاررفته در کشته‌بری‌های مدرسۀ ‌گنجعلی‌خان کرمان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه آزاد تهران مرکز.
 وزیری، احمدعلی‌خان. 1364 . تاریخ کرمان. تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. چ۳. تهران: انتشارات علمی.
 هدایت، رضاقلی‌خان. 1380. تاریخ روضة ‌الصفای ناصری. تصحیح جمشید کیان‌فر. تهران: اساطیر.
 هنرفر، لطف‌الله. ۱۳۵۶. گوهر تابناک معماری دوران صفویه در اصفهان. هنر و مردم، ش. 183: 2ـ12.
 هنرفر، لطف‌الله.1350. گنجینۀ آثار اصفهان. چ۲. تهران: زیبا.
 هینتس، والتر. 1361. تشکیل دولت ملی در ایران. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. چ۲. تهران: خوارزمی.
 Chardin, Chevalier. 1723. Voyages de Mr. Le Chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient. Tome 8. Pl. dépl. n °2 en reg. p. 47.
 Corneille Le Brun. 1718. Voyages de Corneille Le Brun Par la Moscovie en Perse. Amsterdam: Freres Wetstein
 Coste, Pascal. 1867. Monuments modernes de la Perse .Paris: A. Morel: pl. VI–VII