کاخ استانداری خوزستان؛ تاریخ‌نگاری یک بنای معاصر

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده مهندسی عمران و معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز

2 پژوهشگر مستقل

3 'دانش آموخته مطالعات معماری ایران، پژوهشگر مستقل

چکیده

کاخ استانداری خوزستان، براساس پروندۀ ثبتی اثر و روایت‌های رایج محلی، بنایی متعلق به عصر پهلوی اول است؛ اما سیمای موجود بنا با سبک رایج در کاخ‌های دورۀ پهلوی اول همخوانی چندانی ندارد و بنا را به اثری از عصر پهلوی دوم شبیه‌تر می‌سازد. در مقالۀ حاضر، این تناقض به بحث گذاشته و تلاش شده با استفاده از راهبرد پژوهش تاریخی، به تبیین سیر تحول و روشن ساختن ابعاد مغفول بنا اقدام شود. در این جست‌وجو علاوه‌بر بررسی بنا به‌مثابۀ شاهدی مادی، در شواهد متنی و اسناد موجود در آرشیوهایی چون مرکز اسناد ملی نیز جست‌وجویی هدفمند انجام گرفته و حاصل این جست‌وجوها به شکل‌گیری روایت تاریخی جامعی دربارۀ بنا انجامیده که علاوه‌بر تبیین تاریخ ساخت و سیر تحولات بنا، علت تفاوت سبکی آن با سایر کاخ‌های هم‌دوره‌اش را نیز تبیین و اطلاعات تازه‌ای دربارۀ این بنای کمترشناخته‌شده عرضه می‌کند. مطابق یافته‌های تحقیق حاضر، بنای کاخ استانداری خوزستان بی‌تردید در عصر پهلوی اول ساخته و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است؛ اما در اواخر سال‌های 1320 و احتمالاً در پی برنامۀ توسعه عمرانی اول تصمیم به تعمیرات و تغییراتی در این بنا گرفته می‌شود. این تعمیرات که تا نیمۀ دهۀ 1330 به طول می‌انجامد، پای سه تن از معماران برجستۀ تاریخ معماری معاصر ایران، یعنی محسن فروغی، علی صادق و کیقباد ظفربختیار را به این پروژه باز کرد و سیمای کاخ و منظر پیرامون آن را به‌کل تغییر داد. باغ مجموعه از طرح مرسوم باغ‌های فرنگیِ رایج در اواخر قاجار-اوایل پهلوی به طرح چهارباغ ایرانی و کاخ نیز از کلاه‌فرنگی‌های مرسوم در این دوره به طرحی مدرن با اشاراتی به معماری ایرانی تغییر یافت. قاعدتاً موفقیت این تجربه در انتخابِ چند سال بعدِ فروغی برای عمارت کاخ تازه‌تأسیس نیاوران بی‌تأثیر نبود. نوسازی کاخ استانداری خوزستان علاوه‌بر جنبه‌های معماری، از سایر جنبه‌های فنی نیز حائز اهمیت است؛ به‌طوری‌که تأسیسات این کاخ هم تماماً با شیوه‌های مهندسی جدید نوسازی گردید. سیستم گرمایش کاخ را، که امروزه از بین رفته، شرکت بوتان و سیستم سرمایش آن را مهندس مهدی بازرگان، مهندس تأسیسات و فعال سیاسی مشهور معاصر، طراحی کردند.

کلیدواژه‌ها


 آرشیتکت. ۱۳۲۵. اصلاحات کشور طبق اصول فنی و علمی صحیح. آرشیتکت ۱ (1): 40ـ41.
انصاری، حمیدرضا. 1395. تحلیلی بر معماری معاصر ایران. تهران: سبزان.
 بانی‌مسعود، امیر. 1396. معماری معاصر ایران در تکاپوی بین سنت و مدرنیته. تهران: هنر معماری قرن.
 بکاء، شیما، محمدرضا رحیم‌زاده، و منوچهر معظمی. 1401. گذشته در اندیشۀ معمار؛ وارطان هوانسیان، گذشتۀ دور، گذشتۀ نزدیک. مطالعات معماری ایران، ش. 22: 133ـ۱۵۴.
 پاکدامن، بهروز. 1376. مقدمه‌ای بر شیوه‌های گرایش‌های معماری در تهران. در مجموعه مقالات اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران-ارگ بم، جلد 5. به همت باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی.
 روزنامۀ کوشش. 1331. تشریف‌فرمایی اعلیحضرت همایونی و علیاحضرت ملکه به بیمارستان راه‌آهن اهواز. 9 آذر.
 روزنامۀ کوشش. 1334. نزول اجلال موکب شاهنشاه از خوزستان به تهران. 12 فروردین.
 ساکما [سازمان اسناد کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران]. اسناد رونوشت قرارداد تهیه و نصب وسایل گازسوز کاخ اهواز با شرکت بوتان. شمارۀ سند 50777/293.
 شفا. شجاع‌الدین. 1360. گاهنامۀ پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی؛ فهرست روزبه‌روز وقایع ایران از 3 اسفند 1299 تا 30 اسفند 1355. دورۀ 5 جلدی. پاریس: سازمان چاپ و انتشارات سهیل.
 صفامنش، کامران، یعقوب رشتچیان، و بهروز منادی‌زاده. 1376. ساختار کالبدی شهر تبریز و تحولات آن در دو سدۀ اخیر. فصلنامۀ گفتگو، ش. 18: 33ـ54.
 قبادیان. وحید. 1392. سبک‌شنلسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: علم معمار.
 کیانی، مصطفی. 1383. معماری دورۀ پهلوی اول. تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران.
 لرزاده، حسین. 1385. ماجرای معماری سنتی ایران در خاطرات استاد حسین لرزاده. به کوشش حسین مفید و مهناز رئیس‌زاده. تهران: مولی.
 ماهان، امین، و خرم‌رویی، ریحانه. 1399. باغ‌سازی اروپایی اصطلاحی نامفهوم؛ تأثیر سبک‌های باغ‌سازی رنسانس و باروک و رمانتیک بر باغ‌های تهران در دوران قاجار. مجلۀ منظر، 12 (53): 6ـ17.
 مجتهدزاده، روح‌الله، و زهرا نام‌آور. 1394. در جست‌وجوی هویت شهری اهواز. تهران: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی.
 مختاری، اسکندر. 1396. میراث معماری مدرن ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
 میرزااصالح، غلامحسین (و.). 1372. رضاشاه؛ خاطرات سلیمان بهبودی، شمس پهلوی و علی ایزدی. تهران: طرح نو.
 میلانی، عباس. 1392. نگاهی به شاه. تورنتو: پرشین سیرکل.
 نظری، فرهاد. 1397. معماری روزگار قاجاریان. در مجموعۀ هنر در تمدن اسلامی؛ معماری 2. زیر نظر مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: سمت.
 نوحه‌خوان، حامد. 1391. معیارهای تقسیمات کشوری در دورۀ پهلوی. خردنامه، ۴ (9): 113ـ۱۳۶.
URL1: https://usace.contentdm.oclc.org/digital/collection/p15141coll5/id/9282/rec/235.