بازشناسی تعریف و نقش سازه‌ای خشخاشی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ رُک؛ شهر تاریخی کاشان

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

2 کارشناس‌ارشد مرمت و احیای ابنیه و بافت‌های تاریخی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

خشخاشی یا پره یکی از اندام‌های سازه‌ای در گنبدهای دوپوسته است که در فضای بین دوپوسته ساخته شده‌اند. مطالعات پیشین معمولاً این اندام را در گنبدهای دوپوستۀ نار (پیازی‌شکل) مطالعه کرده‌ و کمتر به مطالعۀ آن در گنبدهای رُک (هرمی یا مخروطی‌شکل) پرداخته‌اند؛ حال‌آنکه با توجه به تفاوت‌های شکلی و سازه‌ای پوستۀ خارجی گنبدهای دوپوستۀ رک، طرح و نقش سازه‌ای خشخاشی‌ها در آن‌ها متفاوت است. ازاین‌رو مقالۀ پیش‌ رو بر آن است که با مطالعۀ ریخت‌شناسانۀ خشخاشی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ رک، تعریفی تازه متکی بر نمونه‌ها از آن عرضه نماید و بر این اساس نقش سازه‌ای خشخاشی‌ها در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ رک را معرفی کند. این کار با انتخاب شهر تاریخی کاشان ـ پهنه‌ای که تعدد و تنوع نمونه‌ها در آن قابل توجه است ـ و بررسی ده اثر واقع در داخل و خارج حصار تاریخی شهر انجام ‌شده است. در مرحلۀ اول از میان این نمونه‌ها، شش اثر که در پژوهش‌های تک‌نگاری مطالعه و مستندسازی شده‌اند، امکان مشاهده و برداشت مستقیم میدانی داشته‌اند و دربردارندۀ ترکیب‌ها و طرح‌های متنوع خشخاشی بودند، انتخاب ‌شد. در گام بعد، اطلاعات مربوط به طرح معماری و ویژگی‌های ساختمانی انواع خشخاشی‌‌ در نمونه‌های انتخاب‌شده با مشاهده و برداشت مستقیم میدانی و مطالعات تکمیلی کتابخانه‌ای گردآوری ‌شد. پس از آن، شکل کالبدی نمونه‌ها مدل‌سازی سه‌‌بعدی و با استفاده از اسناد ترسیمی تازه بازنمایی گردید تا امکان مقایسۀ طرح سازۀ خشخاشی در نمونه‌ها فراهم شود. در گام بعد با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی، طرح خشخاشی‌‌ها از منظر تعداد، موقعیت، ابعاد، شکل و فن ساخت مقایسه ‌شد. بر این اساس، خشخاشی‌ در گنبدهای دوپوستۀ رک در قالب سه شکل‌ سازه‌ای متمایز که هریک نقش سازه‌ای متفاوت دارد، تعریف ‌شد. با نگاهی کلی و در مقایسه با گنبدهای نار، در گنبدهای رک، از نقش خشخاشی‌ به‌عنوان پشت‌بند کاسته شده و نقش غالب آن سخت‌کنندۀ گریو و پوستۀ خارجی است. نتایج‌ به‌دست‌آمده تنها برای فهم کلی رفتار خشخاشی در گنبدهای رک کاربرد دارد و نمی‌توان از آن‌ها به‌صورت مستقیم برای تحلیل یک نمونۀ مشخص بهره برد.

کلیدواژه‌ها


 پوپ، آرتور. 1390. معماری ایران. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. تهران: دات.
 پیرنیا، محمدکریم. 1370. گنبد در معماری ایران. اثر، ش. 20: 5ـ۱۵۵.
 حاجی‌قاسمی، کامبیز. 1389. گنجنامه: امامزاده‌ها و مقابر (بخش اول). ج 11تا۱۳. تهران: مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شهید بهشتی، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی.
جیحانی، حمیدرضا، محمد مشهدی، حانیه اویسی، و آذین زیلوچیان مقدم. ۱۳۹۹. مطالعۀ مرکزمحلۀ پنجه‌شاه کاشان با تأکید بر نقش زیارتگاه و عناصر معماری و شهری پیرامون. کاشان‌شناسی، ش. ۱: ۴۳۳ـ۴۳۸.
 صفائی‌پور، هادی. 1401. خشخاشی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ نار: تعریفی تازه براساس مطالعۀ شکل سازه‌ای. صفه، 32 (1): 115ـ130.
 صفائی‌پور، هادی. 1397. مستندنگاری، شناخت و تحلیل عناصر سازه‌ای و فنون ساختمانی بنای گنبد قابوس. طرح پژوهشی برای پایگاه میراث جهانی گنبد قابوس. سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گلستان.
 گدار، آندره و دیگران. 1367. آثار ایران. ج 4. ترجمۀ ابوالحسن سرومقدم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
گلمبک، لیزا و دیگران. 1374. معماری تیموری در ایران و توران. ترجمۀ کرامت‌الله افسر و یوسف کیانی. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
 مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی. عکس هوایی شهر تاریخی کاشان در سال 1335. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
 مشکوتی، نصرت‌الله. 1345. جرجان-گنبد قابوس. هنر و مردم، ش. 51: 3۳ـ۹3.
 معماریان، غلامحسین. 1391. معماری ایران: نیارش. تدوین هادی صفائی‌پور. تهران: گلجام.
 مهندسان مشاور شهر و خانه. 1376. نقشۀ کاشان قدیم. تهران: دفتر بهسازی و نوسازی شهری وزارت مسکن و شهرسازی.
 نراقی، حسن. 1348. آثار تاریخی کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
 ولی‌بیگ، نیما، ساناز رهروی پوده، و افروز رحیمی آریایی. ۱۳۹۵. تحلیل جزئیات هندسى و اجرایی در گنبدهاى دوپوستۀ گسستۀ نار شاخص شهر اصفهان نمونه‌های مطالعاتی: گنبدهای مسجدجامع عباسی، آرامگاه درب امام، مدرسۀ چهارباغ و کلیسای بیت‌اللحم. صفه، ۲۶ (۲): ۸۵ـ۱۰۴.
 ویلبر، دونالد. 1365. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
 همایونفر، علیرضا. 1352. نقشۀ مقبرۀ امامزاده حسن‌بن‌موسی (میرنشانه) کاشان. کاشان: دفتر فنی سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی ایران.
هنرفر، لطف‌الله. 1350. گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان: آثار باستانی و الواح و کتیبه‌های تاریخی در استان اصفهان. ج ٢. تهران: چاپخانۀ زیبا.
Byron, Robert, Arthur Upham Pope, and Phyllis Ackerman (eds.). 1981. Timurid Architecture: General Trends. In A Survey of Persian Art, from Prehistoric Times to the Present. Arsha: SoPA.
Petruccioli, Attilio et. al. 2018. Kashan an Iranian city in change: religious monumental buildings in Kashan. Germany, pp 107-141.
Safaeipour, Hadi, Akbar H. E. Zargar, and Sajedeh Goudarzi. 2011. Typology of Khashkhashies (Stiffeners) in Discontinuous Double-Shell Domes. Domes in the world conference, Florence, pp. 1-19.
Safaeipour, Hadi, Roham Afghani Khoraskani & Afsane Alizadegan. 2022. Khashkhāshī in the design of Iranian detached double-shell onion domes: classification and preliminary assessment of structural role. Architectural Science Review.
Stronach, David, and T. Cuyler Young. 1966. Three Seljuq Tomb Towers. Journal of the British Institute of Persian Studies 4 (1): 1-20.