1
دانشجوی دکترای معماری اسلامی، دانشگاه هنر اصفهان
2
دانشیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی
3
استادیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان
10.22052/jias.2023.248443.1124
چکیده
در طی سدۀ نهم شاهد اقبال به ساخت بناهای عام‌المنفعه در شهرهای ایران هستیم. این بناها در متون «بقعه‌های خیر» نامیده شده‌اند. اقبال به ساخت و تعمیر بقعه‌های خیر در سدۀ نهم نه فقط از سوی حکومت مرکزی، بلکه از سوی طیفی از غیردرباریان نیز زیاد شد. همین موضوع باعث افزایش چشمگیر تعداد این بناها در داخل و حومة شهرها شد. وجه انگیزه‌های اقتصادی این اقبال پیش‌تر بررسی شده، اما به نظر می‌رسد این رویداد وجوه دیگری هم داشته است. نیز، اینکه گسترش این بناها چه تأثیری بر شهرها داشت تا کنون بررسی نشده است. از همین رو، هدف ما در این مقاله بررسی بیش‌تر موضوع گسترش بقعه‌های خیر و تأثیر آنها در شهرهای سده نهم هجری است. در واقع، می‌کوشیم روشن کنیم بقاع خیر از نگاه مردم دوره چه اهمیتی داشته و چه نقشی را برای طبقات مختلف اجتماعی ایفا می‌کرده‌اند. این پژوهش را با راهبردی تاریخی و از طریق جست و جوی شواهد در منابع درجه اول (مانند تاریخ‌نامه‌ها، تاریخ‌های محلی و برخی وقفنامه‌ها و تذکره‌های دوره) و تحلیل و تفسیر آنها پیش بردیم. متون بررسی‌شده نشان می‌دهد که بقعه‌های خیر اغلب بنیاد‌هایی شکننده بودند و زمان رونقشان اکثراً محدود به دورۀ زندگی بانی می‌شد. با این حال این بناها نمادی از آبادی یک شهر و عدالت حاکم شمرده می‌شده‌اند. علت این اهمیت به نقش بقاع خیر در حیات اجتماعی و اقتصادی شهر باز می‌گردد. متون دوره نشان می‌دهد بقاع خیر همزمان هم سه قشر متولیان (صاحبان سرمایه) و علما و فقرا را در سه سطح مختلف تأمین معاش می‌کردند، هم با درآمد موقوفات در رونق اقتصادی شهر مؤثر بودند، هم به شکل‌گیری محلات تازه و گسترش شهر کمک می‌کردند و هم کانون انواع دیگری از روابط اجتماعی و فرهنگی بودند. محرکۀ ساخت این بناها احتمالاً ترکیبی از انگیزه‌های مادی و معنوی بوده است؛ اما تأثیر آنها بر شهرها چنان است که شهر سدۀ نهم را بدون شناخت بقاع خیر نمی‌توان به‌درستی فهمید.
)