در طی سدۀ نهم شاهد اقبال به ساخت بناهای عام‌المنفعه در شهرهای ایران هستیم. این بناها در متون «بقعه‌های خیر» نامیده شده‌اند. اقبال به ساخت و تعمیر بقعه‌های خیر در سدۀ نهم نه فقط از سوی حکومت مرکزی، بلکه از سوی طیفی از غیردرباریان نیز زیاد شد. همین موضوع باعث افزایش چشمگیر تعداد این بناها در داخل و حومة شهرها شد. وجه انگیزه‌های اقتصادی این اقبال پیش‌تر بررسی شده، اما به نظر می‌رسد این رویداد وجوه دیگری هم داشته است. نیز، اینکه گسترش این بناها چه تأثیری بر شهرها داشت تا کنون بررسی نشده است. از همین رو، هدف ما در این مقاله بررسی بیش‌تر موضوع گسترش بقعه‌های خیر و تأثیر آنها در شهرهای سده نهم هجری است. در واقع، می‌کوشیم روشن کنیم بقاع خیر از نگاه مردم دوره چه اهمیتی داشته و چه نقشی را برای طبقات مختلف اجتماعی ایفا می‌کرده‌اند. این پژوهش را با راهبردی تاریخی و از طریق جست و جوی شواهد در منابع درجه اول (مانند تاریخ‌نامه‌ها، تاریخ‌های محلی و برخی وقفنامه‌ها و تذکره‌های دوره) و تحلیل و تفسیر آنها پیش بردیم. متون بررسی‌شده نشان می‌دهد که بقعه‌های خیر اغلب بنیاد‌هایی شکننده بودند و زمان رونقشان اکثراً محدود به دورۀ زندگی بانی می‌شد. با این حال این بناها نمادی از آبادی یک شهر و عدالت حاکم شمرده می‌شده‌اند. علت این اهمیت به نقش بقاع خیر در حیات اجتماعی و اقتصادی شهر باز می‌گردد. متون دوره نشان می‌دهد بقاع خیر همزمان هم سه قشر متولیان (صاحبان سرمایه) و علما و فقرا را در سه سطح مختلف تأمین معاش می‌کردند، هم با درآمد موقوفات در رونق اقتصادی شهر مؤثر بودند، هم به شکل‌گیری محلات تازه و گسترش شهر کمک می‌کردند و هم کانون انواع دیگری از روابط اجتماعی و فرهنگی بودند. محرکۀ ساخت این بناها احتمالاً ترکیبی از انگیزه‌های مادی و معنوی بوده است؛ اما تأثیر آنها بر شهرها چنان است که شهر سدۀ نهم را بدون شناخت بقاع خیر نمی‌توان به‌درستی فهمید.
بلر، شیلا. ۱۳۸۷. معماری ایلخانی در نطنز: مجموعه مزار شیخ عبدالصمد. ترجمۀ ولی‌الله کاووسی. تهران: فرهنگستان جمهوری اسلامی ایران.
بی‌نا. ۸۶۹ق. سندی منتشرنشده در مورد بقعۀ درب امام اصفهان. از مجموعۀ شخصی آقای گل‌احمد.
جعفری، جعفر بن محمد. بی‌تا. تاریخ یزد. بی‌جا: بی‌نا. https://noorlib.ir/book/info/41529 (دسترسی در ۱/۷/۱۴۰۱)
ــــــ . ۱۳۹۳. تاریخ اولاد تیمور از تاریخ ملوک و انبیا (مشهور به تاریخ جعفری یا تاریخ کبیر). تصحیح عباس زریاب خویی. قم: مورخ.
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله. ۱۳۷۵ـ۱۳۷۸. جغرافیای حافظ ابرو. ۳ ج. تصحیح محمدصادق سجادی و علی آل داود. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ــــــ . ۱۳۸۰. زبدة التواریخ. ۴ ج. تصحیح کمال حاج سیدجوادی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات.
حسن بن شهاب یزدی، تاج‌الدین. بی‌تا. جامع التواریخ حسنی: بخش تاریخ تیموریان. تصحیح مدرسی طباطبایی و ایرج افشار. کراچی: مؤسسۀ تحقیقات علوم آسیای میانه و غربی، دانشگاه کراچی. https://noorlib.ir/book/info/106381 (دسترسی در ۱۵/۱۲/۱۴۰۱)
حسینی اشکوری، صادق، گروه علمی مجمع ذخایر اسلامی، و اداره‌کل اوقاف و امور خیریۀ استان اصفهان. ۱۳۸۸. اسناد موقوفات اصفهان. ۱۲ ج. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
خنجی اصفهانی، فضل‌الله بن روزبهان. ۱۳۸۲. تاریخ عالم‌آرای امینی: شرح حکمرانی سلاطین آق‌قویونلو و ظهور صفویان. تصحیح محمداکبر عشیق. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین. ۱۳۷۸. مکارم الاخلاق. تصحیح محمداکبر عشیق. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب، آینۀ میراث.
ـــــــ . ۱۳۷۲. مآثر الملوک؛ به ضمیمۀ خاتمۀ خلاصة الاخبار و قانون همایونی. تصحیح هاشم محدث. تهران: رسا.
دوغلات، محمد حیدر میرزا. ۱۳۸۳. تاریخ رشیدی. تصحیح عباسقلی غفاری‌فرد. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ذنوریان، وحید، مقصودعلی صادی، و هاشم آغاجری. ۱۳۹۷. واکاوی جایگاه وقف در زندگی تهیدستان عصرایلخانی: با تأکیدبر اقدامات خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی. نشریۀ تاریخ ایران، ش. ۸۳: ۲۹ـ۵۶.
راوندی، محمد بن علی. ۱۳۶۴. راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق. تصحیح مجتبی مینوی و محمد اقبال. تهران: امیرکبیر.
رجب‌زاده، هاشم. ۱۳۷۷. خواجه رشیدالدین فضل‌الله. تهران: طرح نو.
رشیدالدین فضل‌الله. ۱۳۹۴. لطایف الحقایق (کتاب چهارم از مجموعۀ رشیدیه). ۲ ج. تصحیح هاشم رجب‌زاده. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـــــــ . ۱۳۵۶. وقف‌نامۀ ربع رشیدی، تصحیح مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
ـــــــ . ۱۳۹۱. مجموعۀ رشیدیه (شامل کتاب های توضیحات رشیدی، مفتاح التفاسیر، سلطانیه، لطایف الحقایق). تصحیح هاشم رجب‌زاده و مصطفی امیری. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ـــــــ . ۱۹۴۰. تاریخ مبارک غازانی. تصحیح کارل یان. هرتفورد: استفن اوستین. https://noorlib.ir/book/info/11518 (دسترسی در ۲۱/۶/۱۴۰۱)
رنجبر، محمدعلی، و بهمن شهریاری. ۱۳۹۸. وقف بر صوفیه در دورۀ ایلخانی رابطۀ گرایش‌های دینی ایلخانان ایران با کاهش و افزایش وقف بر صوفیه (۶۵۶ـ۷۳۶ق). پژوهشنامۀ تاریخ و تمدن ۱ (۱): ۸۱ـ۱۰۶.
سمرقندی، امیر دولتشاه بن علاءالدوله. ۱۹۰۰. تذکرة الشعرا. تصحیح ادوارد براون. لیدن: دانشگاه کمبریج.
شکاری نیری، جواد، و محمود طاووسی. ۱۳۸۳. جستارهای گونه‌گون: بازیابی اوراق مفقود وقف‌نامۀ ربع رشیدی. نامۀ بهارستان، ش. ۹ و ۱۰: ۳۲۹ـ۳۳۲.
عباسی، جواد. ۱۳۸۳. وقف در دوره ایلخانان مغول در ایران (۶۱۵- ۷۳۶ق). مطالعات و تحقیقات تاریخی. ش. ۵ و ۶: ۷۷- ۱۰۲.
عبدالرزاق سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق. ۱۳۷۲ـ۱۳۸۳. مطلع سعدین و مجمع بحرین. ۲ ج. تصحیح عبد الحسین نوایی و محمد شفیع، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى.
علوی عاملی، محمد عبدالحسیب بن احمد. ۱۳۸۴. قواعد السلاطین. تصحیح رسول جعفریان. تهران: مجلس شورای اسلامی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد.
واله اصفهانی، محمدیوسف. ۱۳۹۷. روضه‌های ششم و هفتم از خلد برین (تاریخ تیموریان و ترکمانان). تصحیح میرهاشم محدث. تهران: میراث مکتوب.
وی‍ل‍ب‍ر، دون‍ال‍د، و ل‍ی‍زا گ‍ل‍م‍ب‍ک، با ه‍م‍ک‍اری ت‍ری ال‍ن و دی‍گ‍ران. ۱۳۷۴. معماری تیموری در ایران و ت‍وران. ترجمۀ ک‍رام‍ت‌ال‍ل‍ه اف‍س‍ر و محمدیوسف ک‍ی‍ان‍ی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
همایی، جلال‌الدین. ۱۳۸۴. تاریخ اصفهان؛ مجلد ابنیه و عمارات. به‌کوشش ماهدخت بانو همایی. تهران: هما.
Farhat, May. 2002. Islamic Piety and Dynastic Legitimacy: The of the Shrine of ‘Alt B. Musa Al-Rida in Mashhad (10th-17th Century). PhD Diss. Harvard University.
Subtelny, Maria Eva. 1988. Socioeconomic Bases of Cultural Patronage under the Later Timurids. International Journal of Middle East Studies, Vol. 20, No. 4, pp. 479-505, Published by: Cambridge University Press Stable URL: http://www.jstor.org/stable/163398 .Accessed: 09/05/2014.
)