بازشناسی سازمان فضایی و ساختار کالبدی باغ تاریخی چشمه علی دامغان براساس اسناد دوره قاجار

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری حفاظت و مرمت، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

2 گروه مرمت و حفاظت ، دانشگاه هنر اصفهان

3 دانشکده مرمت، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی

چکیده

باغ چشمه‌‎علی دامغان از نمونه‌ باغ‌های آبی باقی‌مانده در ایران است که در شمال‌غربی دامغان، در مجاورت چشمه‌ای دائمی شکل گرفته‌است. در چند دهه گذشته، با تخریب حصار پیرامونی و حذف ساختارهای معماری و از بین‌رفتن نظام اکولوژیک گیاهی آن، ساختار تاریخی باغ دچار آسیب شده و علیرغم استقرار عمارت سردر، کوشک اصلی و استخر میانی، فهم شکل اصیل آن با نارسایی‌هایی همراه شده‌است. پژوهش حاضر با اذعان به اهمیت ساختار فضایی باغ چشمه‌علی و جایگاه آن در تاریخ باغ‌سازی ایرانی و با هدف بازشناسی ساختار باغ در دوره قاجار به شناسایی ابعاد مختلف آن پرداخته است. پژوهش با بهره‌گیری از مطالعات تاریخی و راهبرد تاریخی- تحلیلی به بررسی مکتوبات و اسناد تصویری دوره قاجار پرداخته و تلاش نموده تا از طریق مستندسازی کلیه شواهد موجود و تحلیل و تطبیق داده‌های درجه‌اول با وضعیت موجود، ساختار تاریخی آنرا تشریح کند. براساس یافته‌های پژوهش، در سال 1197ق، با توجه ویژه آقامحمدخان به محدوده چشمه به عنوان اتراقگاهی امن در نزدیکی استرآباد، نخستین اقدامات جدی برای شکل‌گیری باغ با ساخت عمارت آقامحمدخانی (ساختمان سردر آتی باغ) در پیرامون چشمه صورت گرفت. در سال 1217ق، بیست سال پس از اتراق لشگر آقامحمدخان در چشمه‌علی، فتحعلی‌‌شاه قاجار که خود زاده مولودخانه ارگ دامغان (1185ق) و صاحب تیول منطقه بود، در جریان لشگرکشی به خراسان، در بنای آقامحمدخانی اقامت کرده و دستوری مبنی بر تعمیر آن، ساماندهی آبگیر و ساخت کوشک اصلی، حمام و مسجد و احداث برج و باروی باغ را صادر و مجموعه را وقف حضرت ولیعصر(ع) نمود. با حضور ناصرالدین‌شاه در مجموعه در طی دو سفر خراسان (1283 و 1300ق) با دستور شخص او، تعمیراتی در مجموعه صورت گرفت. بر اساس تصاویر عبداله‌خان قاجار، باغ در این دوره، دارای حصاری خشتی (با ارتفاع 3متر)، و پنج برج مدور (به ارتفاع 5.5متر) بوده و عرصه اندرونی (شمالی) کوشک اصلی با دیواری قاب‌بندی شده از استخر جنوبی جدا بوده است. با مرگ ناصرالدین‌شاه در سال 1313ق/ 1275ش، باغ چشمه‌علی نیز همچون بسیاری از آثار دوره قاجار، از کانون توجه شاهان این سلسله دور شده و با کاسته شدن از اعتبار آن، در معرض تخریب کالبدی قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • آرشیو کاخ گلستان. مجموعه تصاویر عبدالله‌خان قاجار از سفر دوم خراسان (1300ه.ق).
  • ابودلف، مسعر بن مهلهل. 1342. سفرنامۀ ابودلف در ایران. با تعلیقات و تحقیقات مینورسکی. ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی. تهران: زوار.
  • اداره‌کل حفاظت آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران. 1347. پروندۀ ثبتی بنای چشمه‌علی دامغان. (شمارۀ 830 فهرست آثار ملی ایران).
  • ــــــــ . 1346ـ۱۳۶۹. گزارش‌های مرمت مجموعۀ چشمه‌علی دامغان. آرشیو اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان.
  • افراسیابیان، احمد .1372. مطالعات و تحقیقات منابع آب کارست در ایران. در مجموعه مقالات دومین همایش جهانی منابع آب در سازندهای کارستی. کرمانشاه ـ تهران. 126ـ137.
  • افضل‌الملک، میزرا‌غلامحسین‌خان. 1312. کراسة‌ المعی. کتابخانۀ مجلس. شمارۀ بازیابی 9453. شمارۀ مدرک 2880-10.
  • اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. 1361. مرآة ‌البلدان. تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.
  • ــــــــــ . 1362. المآثر و الآثار. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر.
  • انصاری، مجتبی، و هادی محمودی‌نژاد. 1386. باغ ایرانی تمثیلی از بهشت با تأکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دوران صفوی. مجلۀ هنرهای زیبا ۲۹ (29): 39ـ48.
  • اوتن، رینیر، و جوزا اوتن. 1740. نقشۀ کارتوگرافی محدودۀ ایران و عثمانی، آرشیو موزۀ پاریس.
  • بهار، مهرداد. 1377. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.
  • ــــــــ . 1376. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگه.
  • تهرانی، فرهاد، و کاوه منصوری. 1390. بررسی الگوی باغ‌آب‌ها به‌عنوان نمونه‌ای منحصربه‌فرد از باغ ایرانی. در مجموعه مقالات اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، تبریز: دانشگاه هنر اسلامی.
  • جوادی، شهره. 1386. اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه). باغ نظر 4 (8): 12ـ22.
  • جوینی، عطاملک. 1391. تاریخ جهانگشای. تصحیح محمد قزوینی. تهران: نگاه.
  • جمعی از نویسندگان. 1368. بناها و شهر دامغان. تهران: فضا.
  • جیحانی، حمیدرضا، و سید محمدعلی عمرانی.1386. باغ فین. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
  • حافظی، رحمت‌الله. 1345. قلعه گردکوه. مجلۀ یغما 31 (3): 473ـ479.
  • ــــــ .1346. چشمه‌علی دامغان، مجلۀ یغما 20 (10): 540ـ547.
  • حسینی، سید موسی، هاجر قدیری، و فاطمه گراوند. 1397. بررسی ویژگی‌های هیدرولوژی آبخوان کارستی چشمه‌علی دامغان، مجلۀ علمی‌پژوهشی پژوهش‌های دانش زمین 9 (36): 128ـ145.
  • حسینی، سید موسی، و اکرم عیوضی. 1393. مدل‌سازی آب‌دهی روزانۀ چشمه‌کارستی طی دورۀ فروکش جریان با استفاده از روش‌های تحلیل؛ مطالعۀ موردی چشمه‌علی دامغان، مجلۀ پژوهش‌های دانش زمین 2 (4): 54ـ70.
  • حموی، یاقوت. 1977. معجم البلدان. بیروت: دار صادر.
  • حیدرنتاج، وحید. 1396. نقش عناصر منظر در شکل‌گیری باغ بحرالارم بابل. باغ نظر 14 (54): 5ـ۲۰.
  • خاوری ‌شیرازی، فضل‌الدین عبد‌النبی. 1380. تاریخ ذوالقرنین. به‌اهتمام ناصر افشارفر، تهران: طبع و نشر.
  • خسروبیگی، هوشنگ، و زهرا قنبری. 1391. اوضاع اجتماعی و اقتصادی دامغان در دورۀ قاجار، مجلۀ تحقیقات تاریخ اجتماعی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی 2 (2): 25ـ40.
  • ذکا، یحیی. 1349. تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان. تهران: انجمن آثار ملی.
  • ساروی، محمدتقی.1371. تاریخ محمدی (احسن ‌التواریخ). به‌اهتمام محمدرضا طباطبایی‌مجد. تهران: امیرکبیر.
  • سازمان حفاظت از آثار باستانی. 1348. پروندۀ ثبتی بنای تاریخی چشمه‌علی.
  • سرافراز، علی‌اکبر، و زینب آزمون. 1383. چشمۀ عمارت عباس‌آباد. مجلۀ باغ نظر 1 (2): 43ـ49.
  • شاهچراغی، آزاده. 1389. پارادایم‌های پردیس. تهران: جهاد دانشگاهی.
  • شکری، محمد و دیگران. 1390. تأثیر تکتونیک و چینه‌شناسی در جهت‌یابی جریان آب زیرزمینی در حوضۀ آبگیر چشمه‌علی دامغان. مقالۀ ارائه‌شده در پانزدهمین همایش انجمن زمین‌شناسان ایران. تهران: ۳۹ـ۵۲.
  • شهرزادی، رستم. 1375. موبد رستم. مجلۀ وهومن، ش. 10: 23ـ42.
  • کبیرصابر، محمدباقر، و سمیه صدری‌کیا. 1387. باغ خلعت‌پوشان تبریز و کوشک میان آبی آن. گلستان هنر، ش. 12: 86ـ92.
  • کشاورز دامغانی، علی‌اصغر. 1370. تاریخ و جغرافیای دامغان. تهران: هیرمند.
  • فضل‌الله همدانی، خواجه‌رشید. 1940. تاریخ مبارک غازانی. تصحیح کارل یان. چاپ هرتفورد انگلستان.
  • فردوسی، ابوالقاسم.1386. شاهنامه. تصحیح جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
  • قاجار، ناصرالدین‌شاه. 1361. سفرنامۀ خراسان. تهران: بابک.
  • قنبری، مرتضی، محمدجعفر کرباسچی، و تیمور جلال‌برش .1392. بررسی‌ جاذبه‌های باغ چشمه‌علی دامغان در راستای توسعۀ پایدار گردشگری. در مجموعه مقالات اولین همایش ملی گردشگری، جغرافیا و محیط زیست پایدار. همدان: دانشگاه شهید مفتح.
  • طوسی، ‌محمد بن احمد.1382. عجایب‌ المخلوقات. به‌اهتمام منوچهر ستوده. تهران: علمی و فرهنگی.
  • عدل، شهریار. 1378. شرحی بر جغرافیای تاریخی دامغان. در مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
  • عضدالدوله، احمدمیرزا. 1362. تاریخ عضدی. کرج: سرو گوهردشت.
  • غضنفری، سیده پروانه، و میترا کریمی. 1395. چشمه‌علی دامغان و علل تقدس آن.باغ نظر 13 (42): 57ـ66.
  • عمارت خورشید، مهندسان مشاور. 1389. طرح مرمت و احیای باغ تاریخی چشمه‌دامغان. گزارش طرح پژوهشی. تهران: عمارت خورشید.
  • مستوفی، عبدالله. 1386. شرح زندگانی من: تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه. تهران: هرمس.
  • مرکز اسناد اداره‌کل میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی. آرشیو اسناد باغ قدمگاه نیشابور. (دسترسی در 16/8/1389).
  • معتقدی، کیانوش. 1400. از باغ گلستان تا کاخ گلستان. تهران: دانیار.
  • منصوری، کاوه. 1390. طرح حفاظت جامع‌نگر و سامان‌دهی حریم منظری باغ تاریخی چشمه‌علی دامغان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
  • منصوری، سید امیر. 1397. چشمه‌علی. مجلۀ منظر 10 (43): 3.
  • موسوی‌نامی، میرزا محمدصادق. 1368. تاریخ گیتی‌گشا. با مقدمۀ سعید نفیسی. تهران: اقبال.
  • میرسعیدی، سعید. 1397. سرنوشت یک بنای فراموش‌شده. در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
  • میرفندرسکی، محمدامین. 1380. باغ در مفهوم باغ. نشریۀ هفت‌شهر 1 (3): 4ـ۱۳.
  • نجاتی، رحمت‌الله. 1346. چشمه‌علی دامغان. مجلۀ یغما 234: 540ـ546.
  • نسوی، شهاب‌الدین محمد. 1342. سیرت جلال‌الدین مینکبرتی. تصحیح مجتبی مینوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • نعیما، غلامرضا. 1387. باغ‌های ایرانی. تهران: پیام.
  • هیلنز، جان. 1368. شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: چشمه.
  • یاوری، مینوش، مهدی خوانساری، و محمدرضا مقتدر. 1395. باغ ایرانی: بازتابی از بهشت. ترجمۀ مهندسان مشاور آران. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار