بازشناسی سازمان فضایی و ساختار کالبدی باغ تاریخی چشمه علی دامغان براساس اسناد دوره قاجار

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری حفاظت و مرمت، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

2 گروه مرمت و حفاظت ، دانشگاه هنر اصفهان

3 دانشکده مرمت، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی

10.22052/jias.2023.246107.1018

چکیده

باغ چشمه‌‎علی دامغان از نمونه‌ باغ‌های آبی باقی‌مانده در ایران است که در شمال‌غربی دامغان، در مجاورت چشمه‌ای دائمی شکل گرفته‌است. در چند دهه گذشته، با تخریب حصار پیرامونی و حذف ساختارهای معماری و از بین‌رفتن نظام اکولوژیک گیاهی آن، ساختار تاریخی باغ دچار آسیب شده و علیرغم استقرار عمارت سردر، کوشک اصلی و استخر میانی، فهم شکل اصیل آن با نارسایی‌هایی همراه شده‌است. پژوهش حاضر با اذعان به اهمیت ساختار فضایی باغ چشمه‌علی و جایگاه آن در تاریخ باغ‌سازی ایرانی و با هدف بازشناسی ساختار باغ در دوره قاجار به شناسایی ابعاد مختلف آن پرداخته است. پژوهش با بهره‌گیری از مطالعات تاریخی و راهبرد تاریخی- تحلیلی به بررسی مکتوبات و اسناد تصویری دوره قاجار پرداخته و تلاش نموده تا از طریق مستندسازی کلیه شواهد موجود و تحلیل و تطبیق داده‌های درجه‌اول با وضعیت موجود، ساختار تاریخی آنرا تشریح کند. براساس یافته‌های پژوهش، در سال 1197ق، با توجه ویژه آقامحمدخان به محدوده چشمه به عنوان اتراقگاهی امن در نزدیکی استرآباد، نخستین اقدامات جدی برای شکل‌گیری باغ با ساخت عمارت آقامحمدخانی (ساختمان سردر آتی باغ) در پیرامون چشمه صورت گرفت. در سال 1217ق، بیست سال پس از اتراق لشگر آقامحمدخان در چشمه‌علی، فتحعلی‌‌شاه قاجار که خود زاده مولودخانه ارگ دامغان (1185ق) و صاحب تیول منطقه بود، در جریان لشگرکشی به خراسان، در بنای آقامحمدخانی اقامت کرده و دستوری مبنی بر تعمیر آن، ساماندهی آبگیر و ساخت کوشک اصلی، حمام و مسجد و احداث برج و باروی باغ را صادر و مجموعه را وقف حضرت ولیعصر(ع) نمود. با حضور ناصرالدین‌شاه در مجموعه در طی دو سفر خراسان (1283 و 1300ق) با دستور شخص او، تعمیراتی در مجموعه صورت گرفت. بر اساس تصاویر عبداله‌خان قاجار، باغ در این دوره، دارای حصاری خشتی (با ارتفاع 3متر)، و پنج برج مدور (به ارتفاع 5.5متر) بوده و عرصه اندرونی (شمالی) کوشک اصلی با دیواری قاب‌بندی شده از استخر جنوبی جدا بوده است. با مرگ ناصرالدین‌شاه در سال 1313ق/ 1275ش، باغ چشمه‌علی نیز همچون بسیاری از آثار دوره قاجار، از کانون توجه شاهان این سلسله دور شده و با کاسته شدن از اعتبار آن، در معرض تخریب کالبدی قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار