فهم ما از معماری معاصر و نسبت آن با گذشته پیشینه‌‌ای دارد که به واسطۀ افراد و عوامل زمینه‌ای گوناگون شکل‌گرفته است. یکی از کسانی که می‌توان او را نماینده نوعی از تفکر در این‌باره دانست وارطان هوانسیان است که به‌سبب چند دهه فعالیت متنوعش در سه حوزۀ نقد و تألیف، فعالیت صنفی، و طراحی ابنیه جایگاهی متمایز از سایرین دارد. در این مقاله به این پرسش پاسخ می‌دهیم که وارطان هوانسیان دربارۀ نسبت معماری زمانه‌اش با گذشته چه مواضعی داشته است. در حین این بررسی به شبکۀ اندیشه‌ها، افراد، اتفاقات، ارتباطات و دیگر عوامل زمینه آگاهانه توجه داریم تا تصویری فراتر از تک‌نگاشت یک معمار ارائه دهیم. پاسخ به پرسش تحقیق را با تمرکز بر منابع دست اول خصوصاً مقالات او پیش برده‌ایم، و به روش تاریخی روایتی از چیستی مواضع او حدفاصل دهۀ بیست تا چهل به دست داده‌ایم.
این تحقیق نشان داد گذشته در اندیشۀ وارطان به دو صورت ظاهر شده است، گذشتۀ دور و گذشتۀ نزدیک. در هر دو برهه، یعنی دهۀ بیست و چهل شمسی، گذشتۀ دور بر تمامی دوره‌های تاریخی تا دوران اوج آن یعنی دورۀ صفویه دلالت دارد. گذشتۀ نزدیک چند دهه پیش از انتشار مقاله است که مدت و دلالت آن در دو برهه با هم شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارد. مواضع وارطان در نسبت با گذشته در هر یک از دو برهه در نسبت با شیوۀ نوین معنی‌دار است. همچنین مواضع او با تصویری از آینده که متأثر از آرمان‌های معماری مدرن در اروپا و غرب پیوند دارد.
ا. پ. ا. . بی‌تا. انتقادی بر دو نمایشگاه. معماری نوین ۱ (۴): ۳۸ـ۴۲.
افشار، بابک. ۱۳۹۵. معماری و قدرت: چشم‌اندازی تاریخی به تکوین هم‌زمان «معماری معاصر» و «دولت مدرن» در ایران. پایان‌نامۀ دکتری معماری، دانشگاه علم و صنعت ایران.
بانی مسعود، امیر. ۱۳۸۸. معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنت و مدرنیته. تهران: هنر معماری قرن.
ـــــــ . ۱۳۷۰. سه معمار ایرانی (وارطان هوانسیان ـ گابریل گورکیان ـ پل آبکار). در کتاب تهران، گردآورنده: سیما کوبان،ج۱، ۷۹ـ۱۱۲. تهران: روشنگران
پیشوایی، حمیدرضا، زهرا میرزایی، و سینا زارعی حاجی‌آبادی. 1399. بررسی مقولات کلیدی در ادبیات معماری معاصر ایران: ۱۳۲۵ـ۱۳۹۴. صفه ۳۰ (۲)، ۱۷ـ۴۴.
توکلی، فرشاد. زودآیند. خواب‌های پریشان هم‌پایگی؛ موسیقی خاطره و توقع در عصر پایتختی تهران (۱۱۶۴ـ۱۳۵۷). در تهران تری‌دی: ارتفاع عاطفی یک شهر، به‌کوشش برزو فروتن و هویار اسدیان. تهران: خانۀ پژوهش و تجربۀ طبل.
قبادیان، وحید. ۱۳۹۲. سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: علم معماری.
گریگور، تالین. ۱۳۹۶. معماری در سیاست و سیاست در معماری: اقلیت‌های مذهبی و بحث معماری نوگرا در ایران قرن بیستم. ترجمۀ باغدیک در گریگوریان. فصلنامۀ فرهنگی پیمان، ۲۱ (۷۹). ۱۸ـ۵۳.
میرزایی، زهرا. ۱۳۹۵. تلقی از معماری در ایران: در آینۀ نشریات معماری برهۀ اول دورۀ پهلوی دوم. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. دانشگاه شهید بهشتی.
)