سیاست و عمارت: معماری و سیاست میانة قاجار در آیینۀ دو اثر مکتوب از ممتحن‌الدوله

میرزامهدی‌خان شقاقی، معروف به ممتحن‌الدوله، مهندس و سیاستمدارِ فرنگ‌رفتة عهد ناصری و از چهره‌های شناخته‌شدة این دوره است. وی دو اثر مکتوب با عنوان خاطرات ممتحن‌الدوله و مآثر مهدیه دارد که یکی خاطرات خودنوشت او و دیگری کتابی شناخته‌شده در حوزة سیاست خارجی است. جایگاه و فعالیت‌های ممتحن‌الدوله در حوزة معماری و سیاست و محتوای دو اثر او موقعیت مغتنمی است برای بررسی تا از طریق آنها بتوان شناخت بهتری از دورة قاجار کسب کرد. این شناخت اگرچه از دریچة آثار و افعال ممتحن‌الدوله است و ممکن است به تمامی قابل تعمیم به عموم جامعة دورة قاجار نباشد، امکان شناخت و بازنمایی از زاویه‌ای خاص را فراهم می‌کند. همچنین این شناخت حول دو موضوع معماری و سیاست است. معماری و سیاست دو ساحت از زندگی اجتماعی انسان است که در هر دو آگاهی و ارادۀ انسانی به ظهور می‌رسد و از این بابت به‌هم‌مرتبط است و مطالعۀ این دو در کنار هم می‌تواند احوال جامعه را بهتر آشکار کند. لذا هدف از این پژوهش بررسی معماری و سیاست در دورۀ حیات ممتحن‌الدوله از خلال آثار او است تا از این طریق بتوان شناخت بهتری از احوال جامعۀ ایران در این پاره از زمان کسب کرد. این بررسی با محوریت دو اثر مکتوب میرزامهدی‌خان شقاقی صورت می‌گیرد. روش پژوهش تحلیل موضوعی است. حاصل این پژوهش شناخت صفات و احوال جامعۀ این دوره است؛ صفاتی مانند نوخواهی و تقلید، فرنگی‌مآبی و ناخشنودی از آن، وطن‌دوستی و کاهش اعتماد و سرمایۀ اجتماعی، خدمت و خیانت. این صفات در مجموع از یک تضاد و تعارض درونی، به مثابه شاه‌بیت این دوره از نگاه ممتحن‌الدوله خبر می‌دهد. مقاله در چهار قسمت تنظیم شده است. پس از مقدمه، ابتدا ممتحن‌الدوله و دو اثر مکتوب او معرفی شده است. در بخش سوم، که بخش اصلی مقاله است، محتوا و مضامین دو اثر بحث و صفات و احوالی که از وضع معماری و سیاست قابل استخراج است، طرح و بحث و در انتهای مقاله جمع‌بندی شده است.