ارزیابی یکپارچگی در محدوده‌های شهریِ تاریخی، با تکیه بر مطالعۀ محلۀ سلطان امیر احمد کاشان و محدوده‌های پیرامون

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

2 کارشناسی ارشد، مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

یکپارچگی یک محدوده را احتمالاً می‌توان با فهم آن به‌عنوان یک کل به‌هم پیوسته مترادف دانست. به‌نظر می‌رسد که در واقع حفظ ساختارهای ملموس و غیرملموس این کل به‌هم‌پیوسته در نهایت یکپارچگی یک محدوده تاریخی را تضمین می‌کند. در بخش‌های قابل توجهی از چارچوب‌های حفاظت به‌طور ضمنی به یکپارچگی و اهمیت آن اشاره شده است. برای مثال منشور ونیز متذکر شده که محوطه‌های یادمان‌ها باید به‌طور خاص مراقبت شوند تا یکپارچگی آن‌ها حفظ شود. باوجود این، دست‌کم روال مشخصی برای ارزیابی و احصاء یکپارچگی در محدوده‌های شهری تاریخی در ایران تنظیم نشده است و مشخص نیست حدود یکپارچگی چه هستند. این در صورتی است که از جمله مهم‌ترین آسیب‌ها در شهرهای تاریخی ما تداوم نیافتن یکپارچگی به آن نحوی است که در وضعیت‌های تاریخی قابل شناسایی است. هدف اصلی این مطالعه یافتن اصلی‌ترین معیارهایی است که در ارزیابی یکپارچگی یک محدودۀ شهری نقش دارند. در این مقاله معیارهای اولیه برای ارزیابی یکپارچگی بر اساس چارچوب‌های حفاظتی موجود تدوین و سپس مدل اولیه بر روی پهنۀ شهری دربردارندۀ محلۀ سلطان امیر احمد و محدوده‌های شهری پیرامون به اجرا درمی‌آید. مقصود آن است که یافته‌های اولیه بر روی یک وضعیت شهری واقعی و آسیب‌دیده اجرا شده و معیارهای مورد نظر به‌صورت دقیق‌تری تبیین شوند. در این پژوهش از روش توصیفی‌ تحلیلی استفاده شده و متون تاریخی، اسناد کتابخانه‌ای، مطالعات میدانی و به‌ویژه بررسی تصاویر تاریخی مسیر دستیابی به اطلاعات بوده است. لذا تلاش شده است تا وضعیت اولیه و تقریباً یکپارچۀ محدودۀ شهری مورد نظر بر اساس وضعیت ضبط شده در عکس‌های هوایی سال 1335 و همچنین اطلاعات موجود از کاربری‌ها و کار و زندگی مردم در گذشته بازسازی شود. مدل اولیه برای ارزیابی یگپارچگی نیز عمدتاً بر اساس تحلیل متونی چون توصیه‌نامۀ نایروبی، منشور واشنگتن، بیانیۀ سن‌آنتونیو و اصول والتا تدوین شده است. یافته‌های مقاله نشان می‌دهند که تغییر و تحولات صورت‌گرفته چگونه بر الگوهای کلان، بافت، بناها و ویژگی‌های بصری، رابطۀ محدوده با محیط پیرامون، کارکردها، روح و هویت مکان، فنون سنتی و سنت‌های فرهنگی یک محدودۀ شهریِ تاریخی تأثیر گذشته‌اند؛ و چگونه یکپارچگی آن را تحت تأثیر قرار داده‌اند.

کلیدواژه‌ها


ـ ادارۀ میراث فرهنگی کاشان. 1355. پروندۀ ثبت قلعۀ جلالی و یخچال‌های مجاور به‌شمارۀ 1350.
ـ ادارۀ میراث فرهنگی کاشان. 1382. پروندۀ ثبت گذر حاج‌شیخ به‌شمارۀ 9036.
ـ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. 1368. مرآت البلدان. به‌کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.
ـ بهزادفر، مصطفی، مهران علی‌الحسابی، و سمیه فتحی. 1397. تدقیق و بازتعریف شاخصه‌های انسجام کالبدی ـ اجتماعی محله در مجموعه‌های مسکونی بلندمرتبه. نشریۀ مدیریت شهری 17 (50): 237ـ256.
ـ بیرشک، ثریا. 1399. کاشان (روند شکل‌گیری و توسعۀ شهر کاشان در بستر تاریخ). چ۱. تهران: سازمان عمران و بهسازی شهری.
ـ جیحانی، حمیدرضا، پوراندخت ارزانی، و مهسا محمدقلی‌بیک. 1394. محلۀ سلطان میراحمد کاشان (ساخت محله و مطالعۀ تغییر و تحولات آن). پژوهش‌نامۀ کاشان 1 (6): 112ـ139.
ـ جیحانی، حمیدرضا، و پریچهر شفیعی. 1397. ارزیابی تغییر ساختار فضایی محدودۀ شهری محتشم کاشان. کاشان‌شناسی 2 (13): 31ـ48.
ـ جیحانی، حمیدرضا، و ثمینه صابری. 1399. ارزیابی اصالت در محدوده‌های شهری تاریخی، بر اساس مطالعه و آسیب‌شناسی محلۀ پاقپان کاشان. فصلنامۀ اثر 41 (90): 366ـ392.
ـ جیحانی، حمیدرضا، محمد مشهدی‌نوش‌آبادی، حانیه اویسی، و آذین زیلوچیان. 1399. مطالعۀ مرکز محلۀ پنجه‌شاه کاشان با تأکید بر نقش زیارتگاه و عناصر معماری و شهری پیرامون. کاشان‌شناسی 8 (1): 3ـ38.
ـ جیحانی، حمیدرضا، محمد مشهدی‌نوش‌آبادی، آمنه فرهادی‌وند، و زهرا قلندری. 1398. زیارتگاه گلچقانۀ کاشان، مطالعۀ ویژگی‌های معماری و سیر تحول تاریخی آن. کاشان‌شناسی 1 (14): 81ـ114.
ـ حقیر، سعید، و یلدا شوهانی‌زاد. 1390. چگونگی ارتقای جایگاه گورستان‌ها در جوانب فرهنگی و اجتماعی توسعۀ پایدار شهری در ایران. نشریۀ باغ نظر 8 (17): 81ـ94.
ـ حیدری‌سورشجانی، رسول، یونس غلامی، و مهدی موسوی. 1396. بررسی تأثیرات فقر شهری بر ساختار فضایی ـ کالبدی بافت قدیمی شهرها (مطالعۀ موردی: محلات سلطان میراحمد و درب‌اصفهان شهر کاشان). نشریۀ جغرافیای اجتماعی شهری 4 (11): 47ـ68.
ـ خانمحمدی، کریم، و محدثه یوسفی. 1396. بررسی انسان‌شناختی پدیدۀ نخل‌گردانی در کاشان (مطالعۀ موردی: نخل هیئت حسینی در محلۀ سرفره و گذر صدره). فصلنامۀ شیعه‌شناسی 15 (60): 7ـ38.
ـ دانشنامۀ کاشان. 1385. کاشان در آثار سیاحان و خاورشناسان. تهران: بنیاد فرهنگ کاشان.
ـ رضوی‌زاده، اعظم‌سادات، و علی غفاری. 1398. ارزیابی الگوهای پایدار رفتاری در مرکز محلۀ سلطان میراحمد کاشان با استفاده از تکنیک تحلیل نحو فضا. نشریۀ توسعۀ پایدار شهری 1 (1): 15ـ26.
ـ سادات، سید محمود. 1386. بستریابی مدارس نوین کاشان و شناساندن آن‌ها. مجلۀ گنجینۀ اسناد 17 (4): 19ـ38.
ـ سادات‌بیدگلی، سیدمحمود. 1388. تحولات آموزشی فرهنگ کاشان در دورۀ پهلوی اول، نشریۀ پیام بهارستان 1 (4): 1133ـ1150.
ـ ـــــــــ . 1396. تحلیل نظرگاه سیاحان غربی دورۀ صفوی و قاجار (مطالعۀ موردی: شهر کاشان). کاشان‌شناسی 5 (2): 3ـ32.
ـ سپهر، عبدالحسین. 1355. مختصر جغرافیای کاشان. به‌کوشش ایرج افشار. فرهنگ ایران‌زمین (22): 430ـ458.
ـ سیدهاشمی، سید جمال، و حمیدرضا جیحانی. 1399. مطالعۀ تأثیر طرح‏های توسعۀ شهری بر پیکره‏بندی فضایی محلۀ سلطان ‏میراحمد کاشان. فصلنامۀ مطالعات شهری 9 (35): 33ـ46.
ـ شرقی، علی، مسعود علیمردانی، یوسف جهان‌زمین، و شهرزاد جهان‌زمین. 1396. تحلیل و ارزیابی عوامل مؤثر بر انسجام کالبد شهری در فضاهای عمومی واقع در بافت‌های تاریخی (نمونۀ موردی: مرکز محلۀ شهیدگاه اردبیل). نشریۀ مدیریت شهری 16 (47): 301ـ316.
ـ شکیبا، مریم. 1394. نقش مساجد کوچک محلی در احیای زندگی در محلۀ سوریجان کاشان. همایش ملی بافت‌های فرسوده و تاریخی شهری؛ چالش‌ها و راهکارها. دانشگاه کاشان.
ـ فلاح‌تبار، نصرالله. 1392. قابلیت‌های توسعۀ پایدار ناحیۀ کاشان با تأکید برگردشگری. فصلنامۀ جغرافیا 6 (24): 137ـ166.
ـ قوامی، نازنین. 1396. مطالعات ریخت‌شناسی در حفاظت از بافت تاریخی کاشان. نمونۀ موردی: احیای محور علوی کاشان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر.
ـ کریمی، فاطمه. 1368. کاشان. در شهرهای ایران. به‌کوشش محمدیوسف کیانی. تهران: جهاد دانشگاهی.
ـ کلانترضرابی، عبدالرحیم. 1378. تاریخ کاشان. به‌کوشش ایرج افشار. چ۴. تهران: امیرکبیر.
ـ لقمان، مونا، زهرا سعیده‌زرابادی، و مصطفی بهزادفر. 1398. بررسی تأثیر متقابل مولفه‌های سرمایۀ اجتماعی بر کیفیت زندگی در محله‌های شهری با استفاده از روش معادلات ساختاری (مورد مطالعه: محله‌های سلطان میراحمد و فین کاشان). نشریۀ مطالعات معماری ایران 8 (15): 217ـ240.
ـ محمدی‌زاده، نسرین، حمید ماجدی، و زهراسادات سعیده‌زرآبادی. 1397. ارائۀ الگوی مفهومی از معیارهای انسجام و امتزاج در بافت محلات تاریخی با یکدیگر (نمونۀ موردی: محلات بافت تاریخی کرمان، منطقه 1). نشریۀ باغ نظر 15 (61): 39ـ52.
ـ موذنی، پریسا. 1398. حفاظت، مرمت و سامان‌دهی گذر سوریجان کاشان با تمرکز بر گره‌های مهم محله. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.
ـ مهندسان مشاور شهر و خانه. 1374. نقشۀ بازسازی شدۀ شهر کاشان در اواخر دورۀ قاجار.
ـ میرزاحسینی، سیده‌لیلا. 1398. میان‌افزایی در احیای بافت‌های تاریخی با رویکرد تفسیری ـ تاریخی؛ نمونۀ موردی: طراحی مرکز احیای هنرهای سنتی در محلۀ سلطان میراحمد کاشان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر.
ـ نراقی، حسن. 1348. آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز. چ۱. تهران: انجمن آثار ملی.
ـ ــــــ . 1345. تاریخ اجتماعی کاشان. چ۱. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
ـ نیازی، محسن، و فهیمه استرکی. 1392. شعربافی در کاشان. کاشان‌شناسی 1 (1): 80ـ103.
- ICOMOS. 2000. Charter on the Built Vernacular Heritage. México.
- ICOMOS National Committees of the Americas. 1996. Declaration of San Antonio. San Antonio, USA.
- ICOMOS. 1999a. International Cultural Tourism Charter. México.
- ICOMOS. 1999b. Principles for the Preservation of Historic Timber Buildings. México.
- ICOMOS. 1987. The International Charter for the Conservation of Historic Towns (Washington Charter). Washington, USA.
- ICOMOS. 2011. The Valletta Principles for the Safeguarding and Management of Historic Cities, Towns & Urban Areas. Valletta, Malta.
- Neglia, Giulia Annalinda. 2018. Water Channels, Routes and Urban Landscape. Interpreting the Urban Fabric of the Traditional City of Kashan. Kashan An Iranian City in Change, 61-106. Berlin: EB-Verlag Dr. Brandt Berlin.
- UNESCO. 1964. International Charter for the Conservation and Restoration of Monuments and Sites (The Venice Charter). Venice. Italia.
- UNESCO. 1976. Recommendation Concerning the Safeguarding and Contemporary Role of Historic Areas. Nairobi. Kenya.