کتیبه‌های خط کوفی معقلی جلوخان مسجد جامع عباسی اصفهان: بحث در اصالت تاریخی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

این تحقیق به شناسایی و سنجش اصالت تاریخی کتیبه‌های خط کوفی معقلی جلوخان مسجد جامع عباسی (شاه یا امام) اصفهان، از طریق جستجو و کاوش در عکس‌های تاریخی، اختصاص یافته است. جلوخان مسجد جامع عباسی اصفهان چندین کتیبه به خط کوفی معقلی دارد؛ اما تاکنون در هیچ تحقیقی در باب اصالت تاریخی آنها بحث نکرده‌اند. در این تحقیق این کتیبه‌ها شناسایی و با کاوش در عکس‌های تاریخی در باب اصالت آنها بحث شده است.

این تحقیق در سه گام به انجام رسیده است. در گام اول عکس‌برداری جامعی از جلوخان این بنا انجام شده است. سپس با نشاندن عکس‌ها در کنار یکدیگر و تصویری تخت از بدنه‌های جلوخان این بنا عرضه شده و ۴۶ کتیبۀ کوفی معقلی این جلوخان شناسایی و جای ‌آنها را روی تصویر تخت معین و نشانه‌گذاری شده است. سپس نقشه‌ای دو بعدی از روی تصویر تخت وضع موجود بنا تهیه شده و جای همۀ کتیبه‌های کوفی معقلی جلوخان در این نقشه نشان داده شده است. در گام دوم عکس‌های تاریخی به دست آمده از جلوخان مسجد جامع عباسی شناسایی و به ترتیب تاریخ منظم شده است. سپس عکس‌های تاریخی بر روی نقشۀ یادشده نشانده و روشن شده است که کدام کتیبه‌های کوفی معقلی جلوخان این بنا در طی زمان آسیب دیده یا فروریخته و بعداً مرمت شده است. گام دوم این تحقیق نشان می‌دهد که کدام کتیبه‌ها تا پیش از مرمت سال ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ش بر بدنه‌های جلوخان مسجد باقی بوده و با احتمال بیشتری اصیل است و کدامشان قطعاً اصیل نیست. در گام سوم وضع کتیبه‌هایی که تا پیش از مرمت سال ۱۳۱۵ بر بدنۀ جلوخان باقی بوده‌اند، با وضع امروزشان مقایسه و نشان داده‌ شده است که کدامشان قطعاً اصیل است و کدامشان قطعاً اصالت تاریخی ندارد. این تحقیق نشان می‌دهد که از ۴۶ کتیبۀ کوفی معقلی جلوخان مسجد جامع عباسی، ۳۴ کتیبه از نظر تاریخی اصیل‌اند، ۱۱ کتیبه قطعاً تا پیش از مرمت ۱۳۱۵ش از دست رفته بوده‌اند و از این رو اصیل نیستند، و اصالت تاریخی ۱ کتیبه نیز محتمل است.

کلیدواژه‌ها


 
ـ آرشیو برخط کتابخانۀ هنرهای زیبای هاروارد، http://hollis.harvard.edu/ (دسترسی در 15/5/1401).
- اصفهانی، محمدرضا. ۱۳۶۸. نصف جهان فی تعریف الاصفهان. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: امیرکبیر.
ـ اکرامی، محمدصادق. ۱۳۹۷. شناخت تغییرات کتیبه‌های مسجد شیخ لطف‌الله بر اساس منابع تصویری. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استادان راهنما: مهدی سعدوندی و حسین پورنادری. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.
- پروندۀ ثبتی مسجد امام (شاه) اصفهان به شماره ثبت ۱۰۷. کتابخانه و مرکز اسناد پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری. ایران، تهران.
ـ پروندۀ مرمتی شمارۀ ۱۱۰۴. کتابخانه و مرکز اسناد پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری. ایران، تهران.
ـ دمندان، پریسا. 1382. «ارنست هولتسر در ایران». هزار جلوۀ زندگی: تصویرهای ارنست هولتسر از عهد ناصری، تهران: مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، 14ـ17.
ـ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم. ۱۳۵۲. آثار ملی اصفهان. تهران: انجمن آثار ملی.
ـ فضائلی، حبیب‌الله. ۱۳۶۲. اطلس خط: تحقیق در خطوط اسلامی. تهران: ارغوان.
ـ فوتوتهامی بی‌تا. [سردر مسجدجامع عباسی، نسخۀ رقومی از عکس ظاهرشده بر کاغذ]. تهران.
ـ قنبریان علویجه، مریم. ۱۳۹۰. بررسی تنوع خط کوفی بنایی در کتیبه‌های ایرانی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ارتباط تصویری. استادان راهنما: یعقوب آژند و صداقت جباری. تهران: دانشگاه تهران.
ـ قوچانی، عبدالله. ۱۳۶۴. خط کوفی معقلی در مساجد باستانی اصفهان. تهران: بنیاد اندیشۀ اسلامی.
ـ گدار، آندره و دیگران. ۱۳۷۱. آثار ایران. ج۳ و ۴. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم. تهران: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ـ مرکز اسناد تصویری کاخ گلستان بی‌تا. ۱۳ـ۱۶۸. [نسخۀ رقومی از عکس ظاهرشده بر کاغذ]. تهران.
ـ ـــــــــــ بی‌تا. 10ـ199. [نسخۀ رقومی از عکس ظاهرشده بر کاغذ]. تهران.
ـ ـــــــــــ بی‌تا. ۲۶ـ۱۹۹. [نسخۀ رقومی از عکس ظاهرشده بر کاغذ]. تهران.
ـ مشکوتی، نصرالله. ۱۳۱۷. «به‌مناسبت اتمام تعمیر سردرب و جلوخان مسجد شاه اصفهان». تعلیم و تربیت ۸ (۳ و ۴): ۴۶ـ۵۰.
ـ منجم یزدی، جلال‌الدین محمد. ۱۳۶۶. تاریخ عباسی یا روزنامۀ ملاجلال: شامل وقایع دربار شاه‌عباس صفوی. تصحیح سیف‌الله وحیدنیا. تهران: وحید.
ـ نوری مطلق، حمیدرضا. ۱۳۹۸. عکس به‌منزلۀ منبعی برای شناخت معماری حرم حضرت معصومه سلام الله علیها در دورۀ ناصری. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استاد راهنما: فاطمه گلدار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
ـ هنرفر، لطف‌الله. ۱۳۴۱. الواح و کتیبه‌های اسلامی در ابنیۀ تاریخی اصفهان و نواحی اطراف آن یا گنجینۀ تاریخی اصفهان. رسالۀ دکتری رشتۀ تاریخ. تهران: دانشگاه تهران.
- Coste, Pascal. 1867. Monuments modernes de la Perse. Paris : A. Morel.
ـ Kröger, Jens. 2001. "GERMANY vi. Collections and Study of Persian Art in Germany". The Encyclopædia Iranica. vol. 10: 559- 564.
ـ Sarre, Friedrich (ca. 1900), Isfahan, der Meidan, Große Moschee, Vorplatz bei Hauptportal. [Glass negative]. Museum für Islamische Kunst, Berlin. Available at: https://id.smb.museum/object/2967921. (Accessed 2023/02/14).
ـ --------- 1910, Denkmäler persischer Baukunst: geschichtliche Untersuchung und Aufnahme muhammedanischer Backsteinbauten in Vorderasien und Persien. Berlin: E. Wasmuth.