بازشناسی ارتباط بصری فضا در شکل‌گیری مفهوم قلمرو خانه‌های تاریخی دوره قاجار رشت

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

2 دانشیار گروه معماری دانشگاه صنعتی جندی‌شاپور دزفول

3 استادیار، گروه معماری، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران.

چکیده

خانه‌های دوره قاجار رشت از نمونه‌های باارزش خانه‌های سنتی ایرانی بوده که از لحاظ قلمروهای فضایی پیکره بندی متمایزی از سایر نقاط ایران دارد. ارتباط بصری یکی از عوامل مهم در شکل‌گیری مفهوم قلمرو در فضاهای مسکونی است. خانه‌ها باتوجه‌به طرح‌های کالبدی مختلف، کیفیت‌های متفاوتی را از لحاظ بصری تأمین کرده و تجربه‌های متفاوتی از فضا را ارائه می‌دهند؛ لذا هدف این پژوهش درک بهتر مفهوم قلمرو با تحلیل شاخص‌های ارتباط بصری در مقیاس روابط درونی این خانه‌ها است. روش این پژوهش توصیفی - تحلیلی با استدلال منطقی داده‌های نرم‌افزاری است. جهت رسیدن به هدف پژوهش در مرحله اول خانه‌ها به لحاظ کالبدی به چهار گروه تقسیم، از هر گروه دو نمونه و در مجموع هشت مورد انتخاب شد. جهت انسجام نتایج و بررسی تطبیقی نمونه‌ها سه فضای مشترک ایوان، پذیرایی و خواب محور تحلیل‌ها قرار گرفتند. در مرحله دوم شاخص‌های سنجش شامل ارتباط بصری، فواصل در معرض دید بودن و خوانایی از مبانی پژوهش استخراج گردید. در مرحله سوم جهت تحلیل نمونه‌ها از تکنیک‌های تحلیل گراف نمایانی و نقشه‌های محوری با ابزارهای مخروط دید، خطوط محوری و نمودار هم‌پیوندی - اتصال به کمک نرم‌افزار دپس‌مپ استفاده شد. یافته‌ها نشان می‌دهد ارتباط بصری فضاها متفاوت بوده و باعث ایجاد حریم‌های ذهنی شده و همچنین تفاوت در میزان دید منجر به ایجاد سلسله‌مراتب فضایی شده است. با بررسی شاخص‌های مخروط دید در خانه‌ها، مشاهده شد بیشتر بودن هم‌جواری با جداره‌ها، کمتر بودن پیچیدگی فضایی به دلیل محدب بودن فضا و وجود دسترسی بصری و فیزیکی بیشتر باعث ارتباط بالاتر یک فضا (مانند فضای ایوان) با سایر فضاها و در نتیجه عمومی‌تر شدن آن را به دنبال دارد. از طرف دیگر کمتر بودن عوامل فوق باعث ایجاد خلوت بیشتر در فضاها (مانند فضای خواب) شده است؛ بنابراین فضای خانه‌های برون‌گرای رشت در عین داشتن شفافیت، دارای حریم‌های بصری بوده که باعث ایجاد مرزبندی‌های فضایی می‌شود و سلسه‌مراتب قلمرویی را به دنبال دارد.

کلیدواژه‌ها


ـ اقبالی، سید‌ رحمان، و پدرام حصاری. ۱۳۹۲. رویکرد مدولار و پیش‌ساختگی در مسکن انعطاف‌پذیر. مسکن و محیط روستا 32 (1۴3): ۵3ـ۶8.
ـ آلتمن، ایروین. 1382. محیط و رفتار اجتماعی، خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام. ترجمۀ علی نمازیان. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
ـ برومبرژه، کریستیان. 1370. مسکن و معماری در جامعۀ روستایی گیلان. ترجمۀ علاءالدین گوشه‌گیر. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـ بهپور، زهرا، حمیدرضا شعاعی، و مسعود نبی میبدی. 1397. نحو فضا رهیافتی برای ادراک عرصه‌بندی خانه در شهر یزد (دوره‌های قاجاریه، پهلوی و جمهوری اسلامی). نشریۀ معماری اقلیم گرم و خشک ۶ (8): ۴7ـ7۵.
ـ پوردیهیمی، شهرام. ۱۳۹0. فرهنگ و مسکن. مسکن و محیط روستا 30 (13۴): 3ـ18.
ـ پیوسته‌گر، یعقوب، علی‌اکبر حیدری، مریم کیایی، و مهدخت کیایی. 139۶. تحلیل فرایند مسیریابی با استفاده از روش نحو فضا در موزۀ هنرهای معاصر. هویت شهر 11 (2): ۴۵ـ۵8.
ـ بمانیان، محمدرضا، متین جلوانی، و سمیرا ارجمندی. 139۵. بررسی ارتباط میان پیکربندی فضایی و حکمت در معماری اسلامی مساجد مکتب اصفهان، نمونۀ موردی: مسجد آقانور، مسجد امام اصفهان و مسجد شیخ لطف الله. مطالعات معماری ایران ۵ (9): 1۴1ـ1۵7.
ـ جباران، فاطمه، غلامرضا طلیسچی، نیما دیماری، و علی دری. 1397. سازوکارهای تنظیم خلوت در خانه‌های برون‌گرای گیلان (نمونۀ موردی: خانه‌های روستایی). مجلۀ پژوهش‌های معماری اسلامی ۶ (۴): 103ـ119.
ـ حسینی، سید باقر، مهران علی‌الحسابی، و فاطمه نسبی. 1390. تحلیل محیط شهری از رویکرد کیفیت بصری (نمونۀ موردی: قابلیت دید در بافت قدیم شهر بوشهر). هویت شهر ۵ (8): 83ـ91.
ـ حیدری، علی‌اکبر، عیسی قاسمیان اصل، و مریم کیایی. 139۶. تحلیل ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایران با استفاده از روش نحو فضا؛ مطالعۀ موردی: مقایسۀ خانه‌های یزد، کاشان و اصفهان. مطالعات شهر ایرانی اسلامی 7 (28): 21ـ33.
ـ خاکپور، مژگان. 138۶. معماری خانه‌های گیلان. رشت: فرهنگ ایلیا.
ـ خاکپور، مژگان، مجتبی انصاری، و علی طاهریان. 1389. گونه‌شناسی خانه‌های بافت قدیم شهر رشت. نشریۀ هنرهای زیبا 2 (۴1): 29ـ۴2.
ـ ریسمانچیان، امید، و سایمون بل. 1389. شناخت کاربردی روش چیدمان فضا در درک پیکره‌بندی فضایی شهرها. نشریۀ هنرهای زیبا 2 (۴3): ۴9ـ۵۶.
ـ سعادتی وقار، پوریا، اسماعیل ضرغامی، و عبدالحمید قنبران. 1398. واکاوی تعامل بین گونه‌های شکلی مسکن سنتی و ارتباطات فضایی با استفاده از ابزار نحو فضا (نمونۀ موردی: خانه‌های سنتی کاشان). مطالعات معماری ایران 8 (1۶): 1۵3ـ179.
ـ طالقانی، محمود. 1390. خانۀ مرادی: میراث معماری روستایی گیلان (۶). تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
ـ عباس‌زادگان، مصطفی. 1381. روش چیدمان فضا در فرایند طراحی شهری با نگاهی به شهر یزد. نشریۀ مدیریت شهری 3 (9): ۶۴ـ11۵.
ـ لنگ، جان. 1381. آفرینش نظریۀ معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر. تهران: دانشگاه تهران.
ـ مسعودی‌نژاد، رضا. 139۵. مطالعۀ تطبیقی بازار تجاری و بازار اجتماعی با نگاهی معطوف به بازارهای تاریخی دزفول و شوشتر به‌عنوان بازار تجاری. مطالعات معماری ایران ۵ (10): 73ـ100.
ـ مرتاض هجری، محمد، سید عباس یزدان‌فر، و سید باقر حسینی. 1۴00. بررسی روابط متقابل سبک زندگی و سازمان فضایی خانه؛ مورد مطالعه: خانه‌های مسکونی شهرستان رشت. مطالعات معماری ایران 10 (19): 193ـ213.
ـ معماریان، غلامحسین. 1381. نحو فضای معماری. صفه 12 (3ـ۴): 7۵ـ83.
ـ ـــــــ . 1392. سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سروش دانش.
- Acre, Fernanda, and Annemie Wyckmans. 2015. Dwelling Renovation and Spatial Quality: The Impact of the Dwelling Renovation on Spatial Quality Determinants. International Journal of Sustainable Built Environment 4 (1): 12-41.
- Benedikt, Michael L. 1979. To Take Hold of Space: Isovists and Isovist Fields. Environment and Planning B: Planning and design 6 (1): 47-65.
- Bittermann, Michael, and Ozer Ciftcioglu. 2006. Real-time Measurement of Perceptual Qualities in Conceptual Design. Sixth International Symposium on Tools and Methods of Competitive Engineering TMCE, Ljubljana, Slovenia, 18–22 April,.
- Dawes, Michael J., and Michael J Ostwald. 2014. Prospect-Refuge Theory and the Textile-block Houses of Frank Lloyd Wright: An Analysis of Spatio-visual Characteristics Using Isovists. Building and Environment 80: 228-240.
- Fisher-Gewirtzman, Dafna, Dalit Shach-Pinsly, Israel A. Wagner, and Michael Burt. 2005. View-oriented Three-dimensional Visual Analysis Models for the Urban Environment. Urban Design International 10 (1): 23-37.‏
- Indraprastha, Aswin, and Michihiko Shinozaki. 2012. Computational Models for Measuring Spatial Quality of Interior Design in Virtual Environment. Building and Environment 49: 67-85.
- Jiang, Bin, Christophe Claramunt, and Björn Klarqvist. 2000. Integration of Space Syntax into GIS for Modeling Urban Spaces. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation 2 (3-4): 161-171.
- Mustafa, Faris Ali, and Ahmad Sanusi Hassan. 2013. Mosque Layout Design: An Analytical Study of Mosque Layouts in the Early Ottoman Period. Frontiers of Architectural Research 2 (4): 445-456.‏
- Maina, J. J., and Audu, M. T. 2016. Wayfinding In Educational Buildings: A Case Study Of The Faculty Of Environmental Design Ahmadu Bello University. Environl Journal of Environmental Studies 4 (1): 1-15.
- Shach Pinsly, Dalit, Dafna Fisher-Gewirtzman, and Michael Burt. 2007. Visual Exposure’analysis Model: A Comparative Evaluation of Three Case Studies. Urban Design International 12 (2): 155-168.
- Tandy, C. R. V. 1967. The Isovist Method of Landscape Survey. Methods of Landscape Analysis 10: 9-10.
- Yamu, Claudia, Akkelies Van Nes, and Chiara Garau. 2021. Bill Hillier’s legacy: Space Syntax—A Synopsis of Basic Concepts, Measures, and Empirical Application. Sustainability 13 (6): 3394.
- Zhang, Dong, Chunhua Shi, and Linru Li. 2022. Study of the Differences in the Space Order of Traditional Rural Settlements. Journal of Asian Architecture and Building Engineering: 1-15.