توسعۀ چهارچوب نظری ارزش در قنات ایرانی

نوع مقاله : علمی مروری

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مرمت و احیاء بناها و بافت‌های تاریخی، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 دانشیار، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

3 استادیار، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

چکیده

حفظ و ارتقای ارزش‌ها یکی از مهم‌ترین اهداف حفاظت میراث‌فرهنگی است که در گرو شناخت درست از آن‌هاست. قنات ایرانی یکی از آثار ارزشمندی است که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. این اثر به‌دلیل درهم‌تنیدگی با بسیاری از لایه‌های سکونت‌گاه‌های بشری و محدوده‌ها‌ی زیست‌محیطی که در آن احداث شده‌اند، همواره محملی برای شکل‌گیری ارزش‌های متنوعی بوده‌ است. به‌رغم وجود دسته‌بندی‌های متعدد، از ارزش‌های گونه‌های مختلف میراثی در اسناد و پژوهش‌های بین‌المللی و داخلی، تاکنون پژوهشی که به‌طور خاص به بازشناخت ارزش‌های قنات ایرانی، دسته‌بندی آن‌ها با دیدی جامع و ارائۀ چهارچوب نظری قابل کاربست در اقدامات حفاظتی بپردازد، انجام نشده است. هدف این مقاله، شناسایی و دسته‌بندی ارزش‌های مختلف در قنات ایرانی و ارائۀ آن‌ها در‌یک چهارچوب نظری است. برای دستیابی به چهارچوب نظری ارزش در قنات ایرانی سه پرسش طرح شد: نخست. اصلی‌ترین ارزش‌ها در قنات ایرانی کدام‌اند؟ دوم. این ارزش‌ها چه نسبتی با دسته‌بندی ارزش در ادبیات داخلی و بین‌المللی دارند؟ سوم. ارتباط این ارزش‌ها در چهارچوب نظری ارزش چگونه است؟ در این مقاله با بهره‌گیری از رویکرد کیفی و راهبرد تحلیل محتوا اسناد و پژوهش‌ها در دو حوزۀ‌ ارزش و قنات ایرانی بررسی شد و سپس با روش استدلال منطقی چهارچوب نظری توسعه یافت. در این راستا آنچه اهمیت می‌یابد این است که قنات ایرانی بر اساس دو معیار از معیارهای شش‌گانۀ مرکز میراث جهانی که گویای ارزش‌های شناخته‌شده در عرصۀ بین‌المللی هستند معرفی شده، درحالی‌که این اثر با توجه به شکل‌گیری و بالندگی در بستر فرهنگی‌اجتماعی ایران، واجد ارزش‌های مهم محلی است که برای حفاظت از این اثر باید توأمان بازشناسی و تبیین گردند. نتایج این پژوهش ارزش‌های قنات ایرانی را در هفت دسته شامل ارزش‌های «زیبایی‌شناختی»، «فرهنگی‌اجتماعی»، «اقتصادی»، «فنی و مهندسی»، «بوم‌شناختی» و «عملکردی» ارائه، تعریف و زیر‌شاخه‌های هرکدام را تبیین کرد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • آغاسی، عبدالوحید، و جواد صفی‌نژاد. 1383. واژه‌نامۀ قنات. چ۲. یزد: شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد.
  • ابی‌زاده، الناز. 1389. نگرشی بر قنات با محوریت آموزش و احیاء فناوری بومی، فرهنگ و معماری ایرانی. مجله معماری و شهرسازی آرمان‌شهر ۳ (5): 1ـ22.
  • ازکیا، مصطفی، و ولی‌الله رستمعلی‌زاده. 1393. جنبه‌های اجتماعی نظام آبیاری در ایران. مجله انسان‌شناسی ۱۲ (21): 11ـ43.
  • ازکیا، مصطفی، و سید احمد فیروزآبادی. 1387. بررسی سرمایۀ اجتماعی در انواع نظام‌های بهره‌برداری از زمین و عوامل مؤثر بر تبدیل بهره‌برداری‌های دهقانی به تعاونی. نامه علوم اجتماعی ۱۶ (33): 77ـ98.
  • امامیان، سید ناصر. 1386. آب و آب‌انبار در کاشان. در مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران(ارگ بم)، جلد ۱: 129ـ173، تهران: میراث‌فرهنگی.
  • اندرودی، الهام، و بتول صحراکاران. 1396. اصول و راهبردهای حفاظت از منظر فرهنگی باغستان بومی تاریخی شهر قزوین با تمرکز بر میراث مصنوع. فصلنامه‌ صفّه، ش. 79: 93ـ110.
  • انصاف‌پور، غلامرضا. 1352. تاریخ زندگی اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران از دوران ماقبل تاریخ تا پایان ساسانیان. تهران: تهران.
  • بارتولد، و.و. 1350. آبیاری در ترکستان. ترجمۀ کریم کشاورزی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
  • باستانی پاریزی، محمدابراهیم. 1382. حماسۀ کویر. چ۱. تهران: علم.
  • ــــــــ . 1383. تعاونی حفر قنات. در مجموعه مقالات نخستین همایش بین‌المللی انسان و آب. تهران: پژوهشکده مردم‌شناسی.
  • باقری، محمدابراهیم. 1379. ارزش اقتصادی قنات و مقایسۀ آن با چاه. در مجموعه مقالات بین‌المللی قنات. جلد ۱. یزد: شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد.
  • برشان، محمد. 1391. آب و ادیان. کرمان: خط فاصله.
  • ــــــــ . 1392. پیشینۀ قنات در ایران. تهران: اوراق.
  • ــــــــ . 1394. قنات گوهرریز جوپار. کرمان: ولی.
  • بنی‌حبیب، محمدابراهیم، و سمانه غفوری‌خرانق. 1398. ارزیابی حکمرانی سنتی آبخوان با استفاده از اصول حکمرانی مؤثر آب زیرزمینی. دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، ش. 12: 307ـ331.
  • بهنیاء، عبدالکریم. 1367. قنات‌سازی و قنات‌داری در ایران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • پاپلی‌یزدی، محمدحسین. 1364. آسیاب‌هایی که با قنات کار می‌کنند. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه فردوسی مشهد)، ش. 1: 3ـ۳۰.
  • ــــــــ . 1372. قنات و ارزش اقتصادی آن، نمونه: نهر گناباد مشهد. فصلنامه‌ جستارهای ادبی، ش. 101: 309ـ332.
  • پاپلی‌یزدی، محمدحسین، رجبعلی لباف‌خانیکی، مجید لباف‌خانیکی، عباس جلالی، و فاطمه وثوقی. 1389. قنات قصبۀ گناباد یک اسطوره. مشهد: پاپلی.
  • پاپلی‌یزدی، محمدحسین، و مجید لباف‌خانیکی. 1389. قنات‌های تفت. مشهد: پاپلی.
  • پاپلی‌یزدی، محمدحسین، و مجید لباف‌خانیکی. 1379. نقش قنات در شکل‌گیری تمدن‌ها، نظریۀ پایداری فرهنگ و تمدن کاریزی. در مجموعه مقالات همایش بین‌المللی قنات، جلد 1. یزد: شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد.
  • پاپلی‌یزدی، محمدحسین، و فاطمه وثوقی. 1398. تحلیل فرهنگی دانش بومی در زنجیرۀ ابزار قنات. دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، ش. 12: 9ـ40.
  • پطروشفسکی، ایلیاپاولوویچ. 1355. کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران؛ عهد مغول، قرن‌های 1۳و 1۴میلادی. ترجمۀ کریم کشاورز. جلد 1. چ۲. تهران: نیل.
  • پورافکاری، نصرالله. 1358. شیوه‌های سنتی تقسیم آب در ایران. مجله هنر و مردم، ش. 193 و 194: 48ـ51.
  • پویا، عبدالعظیم. 1398. آسیاب دوسنگی میبد: پدیده‌ای ویژه در میان آسیاب‌های کاریزی. دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، ش. 12: 41ـ78.
  • جانب‌اللهی، محمدسعید. 1398. نقش حقوق عرفی در مدیریت سنتی توزیع و تقسیم و پایداری آب قنات. دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، ش. 12: 205ـ250.
  • ـــــــ . 1383. کنش متقابل پدیده‌های اقلیمی و فرهنگی در نظام‌مندی‌های آبیاری سنتی. در مجموعه مقاله‌های نخستین همایش بین‌المللی انسان و آب سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری، 209ـ220، تهران: پژوهشکده مردم‌شناسی.
  • ـــــــ . 1369. نظام تقسیم و حسابرسی و خرید و فروش آب در آبیاری سنتی میبد. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ش. 17: 52ـ100.
  • جمالی، ویکتوریا. 1354. آبیاری سنتی در ایران (قنات). مجله محیط‌شناسی، ش. 5: 127ـ132.
  • جواهری، پرهام، و محسن جواهری. 1378. چاره آب در تاریخ فارس. جلد ۱ و ۲. تهران: کمیتۀ ملی آبیاری و زهکشی ایران و گنجینۀ ملی آب ایران.
  • حائری، محمدرضا. 1395. قنات در ایران. چ۲. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
  • حجت، مهدی. 1380. میراث‌فرهنگی در ایران؛ سیاست‌ها برای یک کشور اسلامی. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور (معاونت معرفی و آموزش).
  • خدابنده‌لو، محمدابراهیم. 1343. روزنامۀ سفر خراسان و سیستان. جلد 12. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران‌زمین.
  • خسروی، خسرو. 1348. آبیاری و جامعۀ‌ روستایی در ایران. علوم اجتماعی، مطالعات جامعه‌شناختی، ش. 3: 48ـ56.
  • رضا، عنایت‌الله، غلامرضا کورس، محمدعلی امام شوشتری، و علی‌اکبر انتظامی. 1350. آب و فن آبیاری در ایران باستان. تهران: وزارت آب و برق.
  • ساعدلو، هوشنگ. 1353. آب در تمدن ایران و اسلام. مجله راهنمای کتاب 1 و 2 و 3: 30ـ46.
  • سالمی‌قمصری، مرتضی، سینا فروزش، و محمدرضا حجتی. 1398. نفقه کاریز (قنات) شیوه‌های تأمین هزینه در نظام آبیاری سنتی. دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، ش. 12: 647ـ665.
  • سمساریزدی، علی‌اصغر. 1389. تدوین تجربیات خبرگان قنات. چ۲. یزد: شرکت مدیریت منابع آب ایران.
  • سمساریزدی، علی‌اصغر، مجید لباف‌خانیکی، و بهروز دهقان‌منشادی. 1384. بررسی قنوات بم از دیدگاه فنی و مهندسی. یزد: شرکت مهندسی مشاور هلیل‌آب با همکاری شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد.
  • سمساریزدی، علی‌اصغر، و آمنه کریمیان. 1396. بازنمایی قنات وقف آباد در منظر شهری سده‌های هشتم و چهاردهم هجری شمسی. فصلنامه علمی، فنی و هنری اثر 79: 29ـ46.
  • سمساریزدی، علی‌اصغر. 1393. قنات زارچ. یزد: شاهنده و مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی‌آبی.
  • سیدسجادی، سید منصور. 1361. قنات «کاریز» تاریخچۀ ساختمان و چگونگی گسترش آن در جهان. تهران: انجمن علمی‌فرهنگی ایتالیا.
  • شاطری، مفید، جواد میکانیکی، و راضیه آرزومندان. 1390. ساختار و نظام مدیریت سنتی منابع آب (نمونۀ موردی: قنات ماخونیک). همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب. یزد: مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی.
  • صادقی‌بافنده، شهرزاد، سیده ‌سیمین میرهاشمی دهکردی، حجت میان‌آبادی. 1398. واکاوی شاخص‌های حکمرانی خوب در دانش بومی قنات قصبه گناباد. دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، ش. 12: 503ـ533.
  • صفی‌نژاد، جواد. 1353. بنه (نظام‌های تولید زراعی قبل و بعد ا اصلاحات ارضی). چ۳. تهران: توس.
  • ـــــــ . 1359. نظام‌های آبیاری سنتی در ایران. جلد ۱، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
  • ـــــــ . 1368. نظام‌های آبیاری سنتی در ایران. جلد ۲. مشهد: آستان قدس‌ رضوی.
  • ـــــــ . 1398. کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهر‌ه‌گیری از آن. تهران: پویه مهر اشراق.
  • صفی‌نژاد، جواد، و بیژن دادرس. 1373. بند قنات، سرّی نهفته در دل خاک. فصلنامه علوم اجتماعی 2 (5 و 6): 115ـ133.
  • طالبیان، محمدحسن. 1384. نقش مفهوم اصالت در حفاظت محوطه‌های میراث جهانی، تجاربی از دورانتاش برای حفاظت مبنی بر اصالت. رساله دکتری، دانشگاه تهران.
  • عباس‌زاده، مظفر، اصغر محمدمرادی، آتس‌سا امیرکبیریان، معصومه آیشم، و الناز سلطان‌محمدی. 1397. ارائۀ مدل ارزش مبنا به جهت کاربست ارزش‌های میراث معماری در اتخاذ شیوه‌های حفاظت، مطالعۀ موردی: مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان. دوفصلنامه مرمت و معماری ایران، ش. 16: 125ـ142.
  • عجمی، اسمعیل. 1350. ششدانگی؛ پژوهش در زمینۀ جامعه‌شناسی روستایی. چ۲. شیراز: دانشگاه پهلوی.
  • عدل، شهریار. 1386. قنات‌های بم از منظر باستان‌شناسی، سیستم آبیاری در بم و پیدایش و تکامل آن از عهد پیش از تاریخ تا دوران مدرن. در مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران (ارگ بم)، ج۵: 47ـ125، تهران: میراث‌فرهنگی.
  • عشرتی، پرستو. 1391. توسعۀ چهارچوب نظری منظر فرهنگی با تأکید بر حفاظت منظر شهری تاریخی اصفهان. رسالۀ دکتری، دانشگاه تهران.
  • عشرتی، پرستو، و سمیه فدایی‌نژاد. 1397. به‌سوی رویکرد آرمانی در حفاظت و توسعۀ منظر شهری‌تاریخی. فصلنامه مرمت و معماری ایران، ش. 15: 75ـ87.
  • عناصری، جابر. 1372. بررسی چند سند مربوط به وقف آب و قنات از دیدگاه جامعه‌شناسی و فرهنگ مردم. فصلنامه گنجینه اسناد، ش. 123: 3ـ13.
  • غیور، حسنعلی. 1370. نگرشی تازه بر قنات ایرانی و چگونگی توزیع آن در مناطق مختلف جغرافیایی. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، ش. 23: 116ـ131.
  • فداکار داورانی، محمدمهدی. 1388. قنات و سرمایۀ اجتماعی. فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، ش. 1: 149ـ179.
  • فرشاد، مهدی. 1390. تاریخ مهندسی در ایران. چ۲. تهران: میرماه.
  • فرهادی، مرتضی. 1376. فرهنگ یاریگری در ایران، درآمدی به مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون: یاریگری سنتی در آبیاری و کشت‌کاری. جلد ۱. چ۲. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • فرهادی، مرتضی. 1398. همنوایی فرهنگ یکپارچه با فناوری‌هایش (سنجش فرهنگ کاریزی و «زالو مکینگی»). دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، ش. 12: 667ـ717.
  • فلامکی، محمدمنصور. 1386. ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری. چ۲. تهران: نشر فضا.
  • فیلدن، برنارد.م. 1394. حفاظت از بناهای تاریخی. ترجمۀ محمدمهدی هوشیاری. تهران: طحان.
  • الکرجی، ابوبکر محمد بن الحسن الحاسب. 1345. استخراج آب‌های پنهانی. ترجمۀ حسین خدیوجم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
  • کردوانی، پرویز. 1363. منابع و مسائل آب در ایران. جلد 1. تهران: آگاه.
  • کریمیان سردشتی، نادر. 1378. فرهنگ آب و آبیاری سنتی. تهران: کمیتۀ ملی آبیاری و زهکشی ایران.
  • کلانتری خلیل‌آباد، حسین، سید محمد کاظمی، و علی‌اکبر حیدری. 1396. فناوری‌های بومی قنات و نقش آن در معماری پایدار (بررسی موردی: شهر یزد). فصلنامه نقش جهان، ش. 2: 11ـ۲۰.
  • کورس، غلامرضا. 1350. قنات یا کهریز. در آب و فن آبیاری در ایران باستان، 173ـ144. تهران: وزارت آب و برق.
  • گروسی، عباس عبدالله. 1382. تاریخ آب و آبیاری استان کرمان. چ۱. تهران: کمیتۀ ملی آبیاری و زهکشی ایران.
  • گوبلو، هانری. 1371. قنات فنی برای دستیابی به آب. ترجمۀ ابوالحسن سروقدم و محمدحسین پاپلی‌یزدی. مشهد: آستان قدس رضوی.
  • لباف‌خانیکی، مجید، و علی‌اصغر سمساریزدی. 1394. گردشگری قنات. یزد: شاهنده.
  • لمبتون، ا.ک.س. 1377. مالک و زارع در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری. چ۴. تهران: علمی و فرهنگی.
  • محمدمرادی، اصغر. 1374. قنات‌های نائین و محمدیۀ قدیم و نقش آن‌ها در سازمان معماری و شهرسازی. در مجموعه مقالات نخستین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران (ارگ بم)، جلد ۱: 141ـ148، تهران: میراث‌فرهنگی.
  • محمودی بختیاری، علیقلی. 1353. زمینۀ‌ فرهنگ و تمدن ایرانی. تهران: مدرسۀ عالی بازرگانی.
  • مختارنیا، کاظم، و رضا رحیم‌نیا. ۱۳۹۰. تأثیر وقف بر مدیریت سنتی آب بلده فردوس راهی برای پویایی ارزش‌های معنوی و رفاه اجتماعی.همایش بین‌المللی دانش سنتی مدیریت منابع آب. یزد: مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی.
  • مختارنیا، کاظم. 1395. آب بلده تون (فردوس). فردوس: اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و پایگاه میراث جهانی قنات بلده فردوس.
  • مختارنیا، کاظم، محمدحسن طالبیان، و شاهین حیدری. 1398. بازشناسی سازمان نیروی انسانی در سیستم مدیریت بومی آب بلده فردوس قبل از 1350ش. دوفصلنامه دانش‌های بومی ایران، ش. 12: 371ـ409.
  • مسعود، سید احسان، پرستو عشرتی، محسن فیضی، و علیرضا عینی‌فر. 1398. توسعۀ چهارچوب مفهومی ارزش در بازطراحی معماری داخلی استفادۀ مجدد بناهای واجد ارزش؛ نمونۀ ‌موردی: زندان قصر به‌عنوان باغ‌موزه. نشریه هنرهای زیباـ معماری و شهرسازی 24 (3): 97ـ۱۱۰.
  • معماریان، غلامحسین. 1379. پژوهشی در ساختمان‌های وابسته به قنات؛ پایاب‌های یزد. در مجموعه مقالات همایش بین‌المللی قنات، جلد ۲. یزد: شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد.
  • نژادابراهیمی، احد، محمدرضا پورجعفر، مجتبی انصاری، و پیروز حناچی. 1392. ارزش و ارتباط آن با رویکرد مداخله در آثار فرهنگی‌تاریخی. دوفصلنامه مرمت و معماری ایران، ش. 6: 79ـ98.
  • نقی‌زاده، محمد. 1382. مشخصات آب در فرهنگ ایرانی و تأثیر آن بر شکل‌گیری فضای زیست. فصلنامه محیط‌شناسی 32: 71ـ92.
  • وحیدی، منوچهر، و حشمت‌الله علاءالدین. 1347. آب و آبیاری در ایران. مجله بورس، ش. 62: 24ـ28.
  • ریوئیچی، هارا. 1395. آب و جامعۀ ایران؛ مطالعۀ موردی روستای فورگ. ترجمۀ قدرت‌الله ذاکری. بیرجند: چهاردرخت.
  • هنری، مرتضی. 1353. تقسیم آب در خور. فصلنامه مردم‌شناسی و فرهنگ عامۀ ایران، ش. 1: 64ـ82.
  • یاوری، احمدرضا. 1373. قنات، روش آبیاری چندهزارساله در ایران. فصلنامه اقتصاد کشاورزی، ش. 6: 199ـ208.
  • یزدانی، لطف‌الله. 1365. ویژگی‌های قنوات خراسان‌ جنوبی و مسائل مربوط به تقسیم آب آن‌ها. در مجموعه مقالات سمینار جغرافیایی، جلد 1. ویراستۀ محمدحسین پاپلی‌یزدی. مشهد: آستان قدس ‌رضوی.
  • یوکیلهتو، یوکا. 1387. تاریخ حفاظت معماری. ترجمۀ محمدحسن طالبیان و خشایار بهاری. تهران: روزنه.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار