سیر تحول حیاط در خانه‌های یزد از دورۀ آل مظفر تا صفوی

نوع مقاله : علمی مروری

نویسنده

کارشناس‌ارشد مرمت بناها و بافت‌های تاریخی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز

چکیده

یزد شهری تاریخی است که قدیمی‌ترین ساختمان‌های مسکونی را در خود جای‌ داده است. در دورۀ 77 سالۀ حکومت آل مظفر، یزد به‌عنوان مرکز حکومتی وسیع با قلمروی گسترده شد و شکوه و رونق برای این شهر به وجود آمد. در دورۀ صفوی نیز به‌مانند حکومت مظفری به‌واسطۀ امنیت و آرامش شهر یزد، شاهد افزایش ساخت‌وساز خانه‌ها هستیم. یکی از اجزای لاینفک خانه‌ها در دوران آل مظفر و صفوی، حیاط است. در لابه‌لای تحولات معماری مسکونی در این دوران شاهد گونه‌های متفاوت و متنوعی از فضای حیاط در این خانه‌ها هستیم؛ به‌گونه‌ای که تحول حیاط یکی از جلوه‌های عملی و نظری دگرگونی اندیشه‌های معماری است. به‌واسطۀ تنوع خانه در دوران آل مظفر و صفوی و صورت نگرفتن پژوهشی جداگانه دربارۀ کرونولوژی حیاط و سیر تحول آن از دورۀ آل مظفر تا صفوی، در این تحقیق به آن پرداخته ‌شده است. این پژوهش بر مبنای اسناد و مدارک تاریخی و همچنین مطالعات میدانی صورت گرفته است. روش این پژوهش تحلیلی‌تاریخی و منبع اصلی آن، منابع تاریخی مانند کتاب تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد برای دورۀ آل مظفر و جامع مفیدی و جامع جعفری برای دورۀ صفوی است. در این پژوهش ابتدا به تبیین ویژگی‌های خانه در متون تاریخی و سپس سعی در معرفی اجمالی معماری خانه‌های موجود شده است. مقایسۀ تطبیقی بین حیاط‌ها از جنبه‌های کالبدی، مرحلۀ بعدی تحقیق است که به‌صورت گزارش‌های کمی بیان ‌شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در دورۀ آل مظفر سه گونه حیاط به صورت‌های اندرونی، باغچۀ پشتی (باغ خلفی) و سرابستان به کار می‌رفته است. در دورۀ صفوی حیاط‌های اندرونی و سرابستان به حیات خود ادامه دادند و خبری از حیاط‌های مشجر کوچک در پشت ایوان نیست. در نهایت می‌توان بیان کرد که حیاط خانه‌باغ‌های صفوی برگرفته از الگوی سرابستان مظفری و وفادار به طرح خانه‌باغ‌های مظفری بوده و با تغییرات درون آن به‌روزشدۀ الگوهای پیشین خود است.

کلیدواژه‌ها


ـ ابویی مهریزی، محمدرضا. 1391. تاریخ فرهنگی یزد در روزگار شاه عباس ثانی و شاه سلیمان صفوی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ـ اسفنجاری کناری، عیسی، و لیلا ذ اکرعاملی. 1385. خانه‌های مظفری میبد، در میبد شهری که هست. به کوشش عیسی اسفنجاری کناری: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری. پایگاه پژوهشی میراث‌فرهنگی شهر تاریخی میبد. 157ـ208.
ـ ــــــ و ــــــ . 1384. گزارش پژوهش مسکن صفوی میبد. مرکز اسناد پایگاه پژوهشی میبد و مرکز اسناد سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری استان یزد.
ـ افشار، ایرج. 1354. یادگارهای یزد. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
ـ امامی میبدی، داوود. 1399. بررسی فضای سرابستان درخانه‌های آل مظفر (ایلخانی) یزد. مجله اثر 41 (4): 437ـ459.  
ـ ــــــــ . 1401. گونه‌شناسی ساباط‌های یزد با تکیه بر متون تاریخی. مجله سخن تاریخ. در مرحلۀ ویراستاری مجله.
ـ امامی میبدی، داوود، محمدرضا اولیاء، و فرهاد تهرانی. 1401. بررسی فضای طنبی درخانه‌های آل مظفر یزد. مجله پژوهش های باستان‌شناسی ایران، ش 33: 351ـ381.
ـ بلالی اسکویی، آزیتا، محمدعلی کی‌نژاد، و عبدالحمید نقره‌کار. 1389. طرح فرضی «ربع» و «شهرستان» رشیدی. مجله صفه، ش. 50: 51ـ76.
ـ پیرنیا، محمدکریم. 1378. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. چ۵. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
ـ تشکری بافقی، علی‌اکبر. 1392. یزد عصر صفوی (از تأسیس سلسله تا پایان حکومت شاه‌عباس اول). چ۱. یزد: اندیشمندان یزد.
ـ جعفری، جعفر بن حسن. 1343. تاریخ یزد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ حائری، محمدرضا. 1388. خانه، فرهنگ، طبیعت (بررسی معماری خانه‌های تاریخی و معاصر به‌منظور تدوین فرایند و معیارهای طراحی خانه). تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
ـ خادم‌زاده، محمدحسن. 1387. معماری دورۀ آل مظفر یزد. تهران: نشر همپا، با مشارکت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
ـ ــــــ . 1385. هزارویک نقش (بررسی خانه‌های دوران صفویه یزد). مرکز اسناد پایگاه میراث‌فرهنگی یزد.
ـ ذاکرعاملی، لیلا، و عبدالله جبل عاملی. 1392. بررسی سیر تحول ایوان در خانه‌های سنتی دشت یزد ـ اردکان از دورۀ مظفری تا قاجار. مجله صفه ۲۳ (62): 103ـ118.
ـ ذاکرعاملی، لیلا، رضا ابویی، و فرهنگ مظفر. 1391. پیدایش بادگیر در خانه‌های دشت یزد ـ اردکان. مجله مرمت و معماری ایران مرمت آثار و بافت‌های تاریخی فرهنگی ۲ (۳): 15ـ۲۸.
ـ ذاکرعاملی، لیلا، و عیسی اسفنجاری کناری. 1387. معماری خانه‌های صفوی میبد. مجموعه مقالات معماری و شهرسازی گردهمایی مکتب اصفهان. تهران: نشر فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
ـ رفیعی، بیژن، علی‌محمد رنجبرکرمانی، و ندا رفیع‌زاده. 1382. فرهنگ مهرازی (معماری) ایران. چ۱. تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
ـ سلطانزاده، حسین. 1390. نقش جغرافیا در شکل‌گیری انواع حیاط در خانه‌های سنتی ایران. مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی ش. 75: 69ـ86.
ـ شمسه، شرکت مهندسان مشاور. 1385. گزارش مطالعات ثبت شهر تاریخی یزد در فهرست آثار ملی. پایگاه میراث‌فرهنگی شهر یزد.
ـ شیرسلیمیان، علی‌اکبر. 1388. تاریخ‌واژه‌های یزد: گزیده‌ای از ماده‌تاریخ‌های ابجدی دربارۀ یزد از شعرای یزد و دیگر شعرا. یزد: اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد.
ـ غلامی، غلامحسین، و مجتبی کاویان. 1396. بررسی جایگاه الگوی چهارصفه در سازمان فضایی معماری مسکونی ناحیۀ گرم و خشک ایران. مجله مسکن و محیط روستا، ش. 157: 149ـ161.
ـ کاتب، احمد بن حسین بن علی. 1345. تاریخ جدید یزد. تهران: انتشارات فرهنگ ایران‌زمین.
ـ مرادی، ساسان، مهرداد متین، ریما فیاض، و مزین دهباشی شریف. 1397. گونه‌شناسی خانه‌های سنتی حیاط‌دار تبریز بر اساس معیارهای کالبدی مؤثر بر عملکرد اقلیمی حیاط مرکزی. مجله مدیریت شهری، ش. 51: 87ـ105.
ـ مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی استان یزد.
ـ مستوفی بافقی، محمد. 1385. جامع مفیدی. چ۲. تهران: انتشارات اسدی.
ـ معماریان، غلامحسین. 1387. معماری ایرانی. چ۱. تهران: انتشارات سروش دانش.
ـ میردهقان اشکذری، سید فضل‌الله، و محمدابراهیم زارعی. 1398. بررسی تعامل اصول معماری مسکونی دوره‌های آل مظفر و قاجار شهر یزد از منظر جهت‌گیری با انرژی خورشیدی. مجله معماری و شهرسازی آرمانشهر، ش. 27: 87ـ98.
ـ میردهقان اشکذری، سید فضل‌الله، محمدابراهیم زارعی، و محمدحسن خادم‌زاده. 1395. تزیینات معماری مسکونی دورۀ آل مظفر در منطقۀ یزد و جایگاه آن‌ها در خانه‌های این دوره. مجله مطالعات معماری ایران ۵ (9): 101ـ121. 
ـ نعیما، غلامرضا. 1394. سیر تحول معماری ایران در دورۀ اسلامی. جلد اول: از آغاز اسلام تا دورۀ تیموری. چ۱. تهران: انتشارات سروش دانش.
ـ ویلبر، دونالد. 1393. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانی. ترجمۀ عبدالله فریار. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
ـ ویلبر، دونالد، و گلمبگ، لیزا. 1374. معماری تیموری ایران و توران. ترجمۀ کرامت‌الله افسر و محمدیوسف کیانی. چ۱. تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
ـ همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. 1356. وقف‌نامه ربع رشیدی. به‌کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی.