پایش تاریخی در ارزیابی اصالت آرایه‌های معماری مدرسۀ رکنیۀ یزد با نگاهی به اصول حفظ میراث جهانی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

2 استادیار، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

با ثبت جهانی بافت تاریخی شهر یزد در سال 1396ش/ 2017م و تأکید بیشتر بر حفاظت از بناهای تاریخی در قالب بافت شهری یزد، تلاش برای انجام گونه‌های مختلف پایش، با هدف صیانت از اصالت آثار تاریخی فراهم شد. پژوهش حاضر که رویکردی کیفی و تفسیرگرا دارد، در جست‌وجوی نقش پایش تاریخی به‌عنوان روشی برای ارزیابی اصالت آرایه‌های معماری مدرسۀ رکنیه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تک‌بناهای این بافت است. مستندسازی سابقه‌ای از مداخلات بر پایۀ اصول حفظ میراث جهانی و در عین‌ حال دستیابی به پیشینه‌ای از عوامل آسیب‌رسان به بنا در خلال این پژوهش انجام‌شده است. ازاین‌رو تحقیق حاضر پس از تبیین مفهوم پایش تاریخی، به ارائۀ اسناد موجود دربارۀ آسیب‌ها و مداخلات مدرسۀ رکنیه و همچنین تجزیه‌ و تحلیل محتوایی اسناد برای شناخت نقاط بحرانی آسیب‌ها و در نهایت دستیابی به دوره‌بندی مرمت آرایه‌های معماری و ارزیابی اصالت آن می‌پردازد. بر طبق اسناد، مهم‌ترین آسیب‌های واردشده به مدرسۀ رکنیه شامل ترک‌ها و آسیب‌های سازه‌ای ناشی از حفر چاه‌ها در حریم بنا و رطوبت ناشی از آن و نیز فعالیت موریانه در داخل بنا بوده است. در خارج بنا تخریب ایوان، مداخلات و تصرف‌های سازه‌ای قدیمی و نیز ریختگی کاشی‌های گنبد به‌خصوص در بدنۀ غربی در اثر عوامل طبیعی، آسیب‌های مستمر در بنا هستند. این عوامل آسیب‌ در برنامه‌ریزی آینده باید از نظر میزان فعالیت، مورد سنجش قرار گیرند. در باب ارزیابی اصالت، نتایج به‌دست‌آمده منجر به قابل ‌تفکیک شدن بخش‌های اصیل و بخش‌های غیراصیل ولی ارزشمند در این بنا شده است. پوستۀ داخلی گنبدخانه، دیوار اسپر ایوان و کتیبۀ کاشی‌کاری ساقۀ گنبد در بخش بیرونی بنا کاملاً اصیل و مربوط به دورۀ آل‌‌مظفر است. نقش و اجزای مادی ایوان و نمای آن، همچنین کاشی‌کاری‌های گنبد که مجدداً اجرا شده، از آثار مداخلاتی پنجاه سال گذشته است. بازسازی و تکمیل این بخش‌ها با تکیه ‌بر شناخت سبکی مرمتگران و التفات به نقوش کاشی‌کاری‌های قدیمی موجود در مدرسۀ شهاب‌الدین قاسم طراز، مدرسۀ شمسیه و مسجدجامع یزد انجام‌ گرفته است. هدف این‌گونه مداخلات، تکمیل موجودیت کالبدی و کاربردی بنا در عین تلاش برای خوانایی بهتر اثر بوده است. بخش‌های بازسازی و نوسازی‌شده اگرچه از لحاظ مداخلات مبانی نظری مورد توجه بوده ولی جنبه تاریخی و باستان‌شناسی نداشته و قابل استناد به‌عنوان سبک آل‌‌مظفر یزد نیست. پیرو نتایج به‌دست‌آمده برنامه‌ریزی برای حفظ و نگهداری این دو بخش نیز می‌بایست از همدیگر تفکیک ‌شده و به‌طور کاملاً واضح و شفاف با تصمیم‌گیری‌های جداگانه انجام گیرد.

کلیدواژه‌ها


ادارۀ معارف و اوقاف یزد 1316. گزارش تعمیرات سالیانه دفتر فنی. گردآوری‌شده توسط مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی یزد.
ادارۀ فرهنگ یزد. 1333. سالنامه فرهنگ یزد، اردیبهشت سال تحصیلی 1332ـ1333ش. یزد: تبلیغات و انتشارات فرهنگ یزد. چاپخانۀ گلبهار یزد.
ــــــــ . 1336. نشریه ماهانه فرهنگ یزد، دی 1336. یزد: تبلیغات و انتشارات فرهنگ یزد. چاپخانۀ گلبهار یزد.
ــــــــ . 1338. نشریه ماهانه فرهنگ یزد، آبان، آذر و دی 1338. یزد: تبلیغات و انتشارات فرهنگ یزد. چاپخانۀ گلبهار یزد.
ــــــــ . 1342. سالنامه فرهنگ یزد، آذرماه 1342. یزد: تبلیغات و انتشارات فرهنگ یزد. چاپخانۀ گلبهار یزد.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری یزد. 1314. پروندۀ ثبت مقبرۀ سید رکن‌الدین به شمارۀ 246.
ــــــــ . 1385. گزارش مستندنگاری، مطالعه و تهیۀ طرح مرمت مدرسه رکنیه. گردآوری‌شده توسط واحد مرمت آثار تاریخی پایگاه پژوهشی یزد.
ــــــــ . 1391. گزارش کنترل عوامل بیولوژیک در مدرسۀ رکنیه. گردآوری‌شده توسط واحد کنترل عوامل بیولوژیک پایگاه پژوهشی یزد.
ــــــــ . گزارش عملکرد سالیانۀ اداره‌کل میراث‌فرهنگی. گردآوری‌شده توسط مرکز اسناد اداره‌کل میراث‌فرهنگی یزد.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تهران. 1354. آرشیو مرکز اسناد. تاریخ مراجعه 1400ش.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری یزد. 1381. آرشیو مرکز اسناد. تاریخ مراجعه 1400ش.
ادارۀ معارف اصفهان. 1315. سالنامه معارف اصفهان، سال تحصیلی 1313ـ1314. اصفهان: ادارۀ معارف.
استانداری یزد. 1352. مروارید کویر. چاپ شرکت پاینده یزد.
اصفهانی‌پور، فائزه. 1387. بررسی فن‌شناسی، حفاظت و مرمت یک نمونه گچ‌بری ایلخانی از بقعۀ سید شمس‌الدین شهر تاریخی یزد. پایان‌نامه کارشناسی. دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان. استاد راهنما: حسام اصلانی.
ـــــــــ . 1390. فن‌شناسی، آسیب‌شناسی و ارائۀ طرح حفاظت تزیینات گچی در مدرسه شمسیه یزد. پایانامه کارشناسی‌ارشد، دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان. استادان راهنما: حسام اصلانی، عباس عابد اصفهانی و حسین احمدی.
ـــــــــ . 1398. طرح پژوهشی «مطالعۀ آرایه‌های قرن پنجم تا هشتم هجری قمری بناهای بقعۀ دوازده امام، مدرسۀ رکنیه و شمسیه یزد از منظر فن‌شناسی». اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری یزد.
اصفهانی‌پور، فائزه، حسام اصلانی، عباس عابد اصفهانی، و حسین احمدی. 1390. بررسی فنی اجرای تزیینات گچی و نقاشی در مدرسۀ رکنیه یزد. چکیده مقالات همایش ملی هنر اسلامی. بیرجند: دانشگاه بیرجند.
اطلاعات. 1313. س 9. ش 2225. ص 3. دوشنبه 11 تیر. افشار، ایرج. 1374. یادگارهای یزد. جلد دوم. چاپ دوم خانۀ کتاب یزد.
انجمن آثار ملی. 1355. گزارش کارهای انجمن آثار ملی در سال 2534 شاهنشاهی. یغما. 29 (5؛ پیاپی 335). ضمیمۀ شماره (1): 17.
اولیا، بینه. 1389. بررسی تطبیقی تزیینات معماری در مدارس دورۀ آل‌مظفر شهر یزد. پایانامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه هنر اصفهان دانشکده هنرهای تجسمی و کاربردی. استادان راهنما: علیرضا خواجه احمد عطاری و محمدرضا اولیا.
پارسائیان. محمدحسین. 1400. مصاحبه‌شونده.
پوپ، آرتور اپهام، و فیلیس اکرمن. 1387. سیری در هنر ایران از دوران پیش ‌از تاریخ تا امروز. ترجمۀ نجف دریابندی و دیگران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پورنادری، حسین. 1369. چهره‌ها استاد اسماعیل زهره. اثر، ش. 18 و 19: 113ـ127.
پیرمداح. علی‌محمد. 1400. مصاحبه‌شونده.
جعفری، جعفر بن محمد بن حسن. 1343. تاریخ یزد (قرن نهم هجری). به‌کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جندقی یزدی، علی. 1327. جامع یزد. یغما 1 (2): 82ـ83.
حاجی‌شعبانی، محمد. 1393. یزد در اسناد مطبوعاتی 1231ـ1358ش. جلد اول اخبار و گزارش‌های خبری به‌استناد جستاری در اسناد مطبوعاتی موجود در کتابخانه موقوفه میرزا محمدکاظمینی.
حسینی، علی. 1400. مصاحبه‌شونده.
حمزوی، یاسر. 1389. گزارش مرمت و استحکام‌بخشی تزیینات گچی سقف مدرسۀ رکنیه. میراث‌فرهنگی یزد.
خادم‌زاده، محمدحسن، مجید علومی، و الهه خاکباز الوندیان. 1387، معماری دوره آل مظفر یزد (ایلخانی و تیموری) با نگاهی به بناهای عصر اتابکان. نشر همپا. با مشارکت سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان یزد.
خاکباز الوندیان، الهه، 1384. حفاظت از گچ‌بری‌های منحصربه‌فرد بقعۀ ایلخانی سید رکن‌الدین (مدرسۀ رکنیه) شهر یزد. دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان. استادان راهنما: بهنام پدرام، حسام اصلانی و امین امامی.
خجسته. محمدرضا. 1400. مصاحبه‌شونده.
دهخدا، علی‌اکبر. 1372. لغت‌نامه دهخدا. ج3 و 4. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. 1316، آرشیو مرکز اسناد مکتوب و تصویری. سند به شناسۀ ۹۶/۲۹۸/۱۶۱۳۷.
شرکت مهندسی پرند پیمایش و جهان‌پیمایش سیستم (Parand Peymayesh Eng. Co. & GPS Consulting Engineers). مستندنگاری مدرسۀ رکنیه به روش فتوگرامتری و اسکن لیزر. اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری یزد.
شیرسلیمیان، علی‌اکبر. 1380. عشق الهی و عرق ایمانی در کارگاه معرق‌کاری. فرهنگ یزد 4 (12 و 13): ۱۲۲ـ۱۲۵.
رکن‌الدین حسینی یزدی (سید). 1341. جامع الخیرات. وقفنامه سید رکن‌الدین حسینی یزدی (قرون هفتم و هشتم هجری). به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار. تهران. انتشارات فرهنگ ایران‌زمین. ش6.
زارعی، محمدابراهیم، سید فضل‌الله میردهقان اشکذری، و محمدحسن خادم‌زاده. 1395. تزیینات معماری مسکونی دورۀ آل‌مظفر در منطقۀ یزد و جایگاه آن‌ها در خانه‌های این دوره. مطالعات معماری ایران، ش. 9: 101ـ122.
سازمان ملی حفاظت آثار باستانی یزد. 1347. گزارش تعمیرات سالیانه دفتر فنی. گردآوری‌شده توسط مرکز اسناد و کتابخانه پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تهران.
زینیا. محمدرضا. 1400. مصاحبه‌شونده.
سالنامۀ آموزش‌ و پرورش یزد. 1377ـ1378. رضا رمضانخانی.
قریشی، سید ضیاء. 1374. سیمای فضیلت (نامواره حجت‌الاسلام حاج سید علی‌محمد وزیری). مرکز یزدشناسی سلسله انتشارات مرکز یزدشناسی. ش1.
کاتب، احمد بن حسین بن علی. تاریخ جدید یزد (تألیف پس از سال 862ق). به‌کوشش ایرج افشار. تهران. 1345. فرهنگ ایران‌زمین. ش10.
کتابخانه و موزۀ وزیری یزد. 1345. آرشیو مرکز اسناد تصویری و مکتوب.
کریمی، امیرحسین. 1385. نقش‌برجسته‌های گلی، گونه‌ای خاص از تزیینات معماری میبد. میبد شهری که هست مجموعه پژوهش‌های تاریخ معماری و شهرسازی. به‌کوشش عیسی اسفنجاری کناری. ج 1: 221.
محمودی، خیرالله، و معصومه بخشی‌زاده. 1392. مزرع سبز فلک (شرح بیتی از حافظ). هفتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی.
وزیری، مرتضی. 1349-1350. فیلمبرداری از ازاره گنبدخانه. نشر از یزد کهن.
ویلبر، دونالد نیوتن. 1346. معماری اسلامی ایران دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
هروی، حسینعلی. 1375. شرح غزل‌های حافظ. به‌کوشش زهرا شادمان. تهران: نشر نو.
یزدی، منوچهر. 1351. سیمای یزد در نخستین دهۀ انقلاب. یزد: انتشارات فرمانداری کل، چاپ کیهان.