معماری، عدالت، تاریخ‌نویسی: چهارچوب مطالعۀ تاریخ معماری بر پایۀ پرسش از مفهوم عدالت

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار، دانشگاه فنی و حرفه‌ای

چکیده

به‌فراخور مفاهیمی که محور پرسش از تاریخ معماری قرار می‌گیرد، رویکردها و چهارچوب‌های نظری‌ای برای تاریخ‌نویسی شکل گرفته است. «عدالت» یکی از این معانی و مفاهیم است. اگرچه عدالت در سپهر اندیشۀ اسلام و ایران معنایی رفیع دارد و پیوندهای غیرتاریخیِ آن با معماری و علوم مرتبط با آن مورد توجه بوده، به‌ندرت در مطالعۀ تاریخ هنر و معماری ایران و حتی سایر سرزمین‌های اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. هدف این مقاله بیان چندوچون و چهارچوب تاریخ‌نویسی معماری بر پایۀ عدالت است؛ اینکه چگونه می‌توان روایتی دربارۀ عادلانه یا ناعادلانه بودن آثار و افعال معماری در طی ادوار تاریخی مختلف به دست داد؟ پاسخ چنین پرسشی، طرح یک رویکرد یا چهارچوب نظری است. راهبرد یا روش رسیدن به چنین پاسخی راهبرد استدلال منطقی است. برای این منظور لازم است چهار پرسش اصلی دربارۀ مفاهیم کلیدی، پرسش ‌اصلی، شیوۀ پاسخ به پرسش‌ها، آورده‌ها و نتایج آن چهارچوب و رویکرد مدنظر بررسی و پاسخ داده شود. پژوهش تاریخی حول نسبت عدالت و معماری می‌تواند به دو طریق پیش رود: ۱. بر مبنای انگاره و تعریفی مفروض از این دو؛ ۲. بر پایۀ شناخت این دو از بستر تاریخی مورد مطالعه. در حالت اول بر مبنای تعریف یا نظریۀ مفروض باید از داده‌های تاریخی آن دوره پرسش کرد و در حالت دوم، با کمک روش‌شناسی تاریخ مفهومی باید نخست انگارۀ تاریخی هر دو (عدالت و معماری) را به‌درستی بازشناخت. در مرحلۀ بعد نیز باید میان منظومۀ مفاهیم این دو پیوند برقرار و پرسش‌های اصلی را طرح کرد. اگر مفهوم بنیادینِ عدالت را تسهیم و توزیع امور و مفهوم بنیادین معماری را تصرف در عالم برای مکان‌گزینی بدانیم، پرسش اصلی چنین پژوهشی آن است که آیا تسهیم امور و تصرفات و توزیع مواهب و خیرات مرتبط با مکان و مکان‌گزینی در فلان دورۀ تاریخی عادلانه بوده است؟ بنا به گستردگی و فراگیری معنای عدالت و در عین حال دلالتِ هنجاری آن، مواردی همچون منشأ اخذ تعریف آن، اقسام معانیِ آن، معیار و مبنای آن و امکان بررسی انتقادی آثار گذشته بر پایۀ آن، همچنین مطالعۀ گستردۀ اسناد زمینه‌ای و جست‌وجوی ذهنیت عامه مورد توجه خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


ـ استنفورد، مایکل. ۱۳۸۲. درآمدی بر فلسفۀ تاریخ. ترجمۀ احمد گل‌محمدی. تهران: نشر نی.
ـ بمانیان، محمدرضا، و معصومه امینی. ۱۳۹۰. بررسی شاخص‌های مؤثر بر شکل‌گیری تعادل در معماری مسلمانان (نمونۀ موردی: مسجدجامع اصفهان). مطالعات شهر ایرانی اسلامی ۲ (۵): ۱۷ـ۲۷.
ـ پیربابایی، محمدتقی، پریسا هاشم‌پور، و پیمان باقری‌زاده. ۱۳۹۸. تبیین عدالت فضایی از منظر تمهید خدمات سلامت در فضاها و کاربری‌های شهری برای قشر سالمند (موردپژوهی: منطقۀ ۱۵ تهران). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی ۱۲ (۱): ۳۴۵ـ۳۶۲.
ـ جاویدی، مجتبی. ۱۳۹۵. عدالت عرفی یا عدالت واقعی؛ بازتعریف عدالت حقوقی در نظام جمهوری اسلامی ایران. اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز ۱۶ (۲): ۲۱ـ۴۲.
ـ حکیمی، محمد. ۱۳۸۰. امام علی(ع)، عدل و تعادل. کتاب نقد، ش. ۱۹. http://ensani.ir/fa/article/68369/امام-علی-ع-عدل-و-تعادل .
ـ داداش‌پور، هاشم، و نینا الوندی‌پور. ۱۳۹۵. عدالت فضایی در مقیاس شهری در ایران؛ فرامطالعۀ چهارچوب نظری مقاله‌های علمی موجود. هنرهای زیباـ معماری و شهرسازی ۲۱ (۳): ۶۷ـ۸۰.
ـ داداش‌پور، هاشم، بهرام علیزاده، و فرامرز رستمی. ۱۳۹۴. تبیین چهارچوب مفهومی عدالت فضایی در برنامه‌ریزی شهری با محوریت مفهوم عدالت در مکتب اسلام. نقش جهان ـ مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی ۵ (۱): ۷۵ـ۸۴.
ـ رجبی، احسان. ۱۳۹۶. بررسی سیر آثار جمال‌شناختی در چهار رسالۀ حکمت عملی اسلامی. کیمیای هنر ۶ (۲۴): ۴۷ـ۵۸.
ـ رحیمی، محمد، منصور صنیعی، و عبدالسلام اسماعیل‌زاده. ۱۳۹۸. ارزیابی عدالت فضایی در توزیع و توسعۀ پایدار فضای سبز شهری با استفاده از مدل آنتروپی و ضریب پراکندگی (نمونۀ موردی: مناطق ده‌گانۀ شهر شیراز». نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، ش. ۱ (پیاپی ۴۵): ۲۷۷ـ۲۹۲.
ـ شیروانی، مریم. ۱۳۹۹. تأثیر فرهنگ جامعه و کارکرد اثر در شکل‌گیری کالبد و تزیینات معماری در بناهای زندیه با نگاهی بر عمارت دیوانخانه. هنرهای تجسمی ۲۵ (۴): ۲۷ـ۳۴.
- عزیزی، محمدمهدی، و محمدصالح شکوهی ‌بیدهندی. ۱۳۹۴. تحلیل سیر تحول تاریخی مفهوم عدالت اجتماعی در برنامه‌های توسعۀ شهری. تحقیقات تاریخ اجتماعی ۵ (۲): ۱۲۵ـ۱۴۹.
ـ قیومی بیدهندی، مهرداد، و امید شمس. ۱۳۹۱. درآمدی بر تاریخ ذهنیت عامه در معماری ایران. مطالعات معماری ایران (۲): ۵ـ۲۵.
ـ قیومی بیدهندی، مهرداد، و مطهره دانایی‌فر. ۱۳۹۵. مفهوم معماری در برهۀ گذار از دورۀ ساسانیان به دوران اسلامی، درآمدی بر تاریخ مفهومی معماری ایران. مطالعات معماری ایران، ش. ۱۰: ۴۹ـ۷۲.
ـ کرسول، کی.ای.سی. 1۳۹۳. گذری بر معماری متقدم مسلمانان. ترجمۀ مهدی گلچین عارفی. تهران: متن (فرهنگستان هنر).
ـ کرمى، محمد بن ‌احمد. ۱۳۶۱. احسن التقاسیم فى معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقى منزوى. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
ـ کریمی، مهدی. ۱۴۰۰. تحلیل شبکۀ معنایی عدالت با تأکید بر رویکرد برابری پیچیدۀ مایکل والزر. اسلام و علوم اجتماعی ۱۳ (۲۵): ۱۴۷ـ۱۶۶.
ـ گروت، لیندا، و دیوید وانگ. ۱۳۸۴. روش‌های تحقیق در معماری. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر. تهران: دانشگاه تهران.
ـ گروه عدالت‌پژوهی مؤسسه آموزش عالی حوزوی اندیشه. ۱۳۹۱. نظام محورها و موضوعات کلان عدالت. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
ـ مدنی، رامین، احمد امین‌پور، و حامد حیاتی. ۱۳۹۷. تحقق مفهوم قرآنی و روایی عدل در طراحی مسکن ایرانی. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری ۹ (۳۴): ۲۰۱ـ۲۱۶.
ـ نقی‌زاده، محمد. ۱۳۹۵. نظریۀ فضای حیات طیبه: شهر آرمانی اسلام. تهران. دانشگاه آزاد اسلامی.
ـ واعظی، احمد. ۱۳۹۸. نقد و بررسی نظریه‌های عدالت. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.