سیر تحول مسجدجامع فرومد با تأکید بر افزوده‌های دورۀ ایلخانی

نویسندگان

1 دکتری حفاظت و مرمت، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

2 کارشناس‌ارشد معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران

3 کارشناسی‌ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی، دانشکده مرمت دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

مسجدجامع فرومد، از جمله مساجد دوایوانی خراسان بزرگ است که در منطقۀ جوین خراسان و در میانۀ روستای تاریخی فرومد قرار دارد. اگرچه تأکید بر دوره‌های متعدد ساخت آن، وجه تشابه گزارش‌های موجود در باب بناست، در تاریخ احداث و توسعۀ‌ بنا و معرفی حامیان و صنعتگرانی مؤثر بر ساخت بنا، اختلاف‌نظرهای جدی دیده می‌شود. آنچه مسلم است وجود دوره‌های تغییرات کالبدی در مسجد اولیه و دگرگونی آن در دوره‌های متأخر است که به‌سبب وقوع زمین‌لرزه‌های شدید در منطقه، که شرح آن‌ها در اسناد مکتوب وجود دارد، تعمیر و بازسازی بنا را اجتناب‌ناپذیر کرده است. پژوهش حاضر با تأکید بر اهمیت مسجدجامع فرومد و با هدف تدقیق تاریخ احداث بنای اولیه، تحولات ادواری و توسعه‌های کالبدی و شناخت افراد مؤثر در احداث بنا، به بررسی‌ ابعاد مختلف آن پرداخته است. راهبرد اصلی پژوهش، بهره‌گیری از رویکرد توصیفی‌تحلیلی است و در جهت پاسخ‌گویی به پرسش‌ها، پژوهشگران با تأکید بر مطالعات میدانی و مستندسازی جامع بنا و انجام مطالعات پی‌گردی، ضمن نمونه‌برداری و مطالعات آزمایشگاهی، اسناد موجود و مکتوبات تاریخی را بررسی و تحلیل کرده‌اند. بر مبنای یافته‌های پژوهش، اگرچه تزیینات موجود بازگوکنندۀ شیوۀ ایلخانی است، پی‌ریزی بنای اولیه در دورۀ سلجوقی یا پیش از آن صورت گرفته‌ است. بر اساس یافته‌های پژوهش، ساختار مسجد اولیه، تک‌ایوانی بوده که در طی زمین‌لرز‌ه‌های تاریخی منطقه، ویران شده‌ است. در دورۀ ایلخانی و با ظهور وزیر صاحب‌مقام، علاءالدین محمد‌ فرومدی و توجه وی به زادگاهش، فرومد ارج‌وقربی بیش از گذشته یافت و حاکم‌نشین منطقه شد. علاءالدین در مدت وزارت خود (716ـ۷۳۶ق)، علاوه بر احداث عمارت شهرستان (کاخ اقامتگاهی)، دارالشفا و دارالکتاب در زادگاه خود، حامی مالی عملیات بازسازی و نوسازی مسجد کهن فرومد شد. بر اساس کتیبه‌ای که بر فراز محراب منحصربه‌فرد ایوان جنوبی قرار دارد، اقدامات نوسازی زیر نظر استاد «علی بن ‌محمد المحمود الجامی الشهرستانی» صورت گرفته‌ است. در طی مداخلات دورۀ ایلخانی، با حفظ بخش‌های باقی‌مانده از تخریب ناشی از زمین‌لرزه،‌ ایوان جنوبی بازسازی، و ایوان شمالی برای اولین بار احداث شد. همچنین با شکل‌گیری طاقگان سه‌چشمه‌ای در طرفین غربی و شرقی صحن، ساختار کالبدی بنا تکمیل شد و جداره‌های بیرونی و داخلی با آجرکاری قالبی و گچ‌بری‌های پرکار و ظریف، تزیین شد.

کلیدواژه‌ها


آمبرسیز، نیکلاس، و ملویل، چارلز. 1370. تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده. تهران: آگاه.
ابن اثیر، عزالدین بن حسن بن عبدالوهاب شیبانی. 1385. الکامل فی التاریخ. ترجمۀ سید محمدحسین روحانی. ۱۳۸۰. تهران: اساطیر.
ابن ‌یمین، فخرالدین محمود‌ بن یمین‌الدین طغرایی فرومدی. 1344. دیوان اشعار. تصحیح حسینعلی باستانی راد. تهران: سنایی.
اسمیت، جان ماسون. 1361. خروج و عروج سربداران. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی و تاریخی.
اشمیت، اریش فردریش. 1376. پرواز بر فراز شهرهای باستانی ایران. ترجمۀ آرمان شیشه‌گر. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
اکبری، پریوش. 1376. بررسی نقوش مساجد دورۀ خوارزمشاهی. روزنامه اطلاعات، 6 بهمن.
افرون، قدیر. 1385. سهم خراسان در پیدایش، رواج و رشد و تعالی هنر ایرانی‌ـ اسلامی. کتاب ماه هنر، ش. 91ـ91: 74ـ۸۶.
بلر، شیلا. 1387. معماری خانقاه شیخ عبدالصمد نظنزی. ترجمۀ ولی‌الله کاووسی، تهران: فرهنگستان هنر.
بویل، جان‌ اندرو. 1397. تاریخ ایران کمبریج: دورۀ مغول. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: مهتاب.
بیهقی، ابوالحسن. 1361. تاریخ بیهق. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: فروغی.
پطروفشکی، ایلیا. 1365. کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران در عهد مغول. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: دانشگاه تهران.
پوسپورت، کیلفورد. 1371. سلسله‌های اسلامی. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
پیرنیا، محمدکریم. 1382. سبک‌شناسی معماری ایران. به‌کوشش غلامحسین معماریان. تهران: سروش دانش.
پیرنیا، حسن. 1370. ایران باستان. تهران: دنیای کتاب.
پیرنیا، محمدکریم. 1386. معماری اسلامی. به‌کوشش غلامحسین معماریان. تهران: سروش دانش.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین. 1390. جغرافیای خراسان (ربع هرات). تصحیح سید علی آل داوود. تهران: سخن.
حقیقت، عبدالرفیع. 1385. وزیران ایرانی از بزرگمهر تا امیرکبیر. تهران: کومش.
ـــــــ . 1390. تاریخ جنبش سربداران و دیگر جنبش‌های ایرانیان در قرن هشتم. تهران: کومش.
خواندمیر، غیاث‌الدین ‌بن همام‌الدین. 1380. تاریخ حبیب ‌السیر. تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: خیام.
زارعی، محمدابراهیم. 1390. فریومد و مسجدجامع آن. مطالعات باستان‌شناسی 3 (2): 93ـ۱۲۸.
زنگنه قاسم‌آبادی، ابراهیم. 1378. تاریخ و رجال شرق خراسان. تهران: خاطره.
سمرقندی، دولتشاه‌ بن بختیشاه. 1382. تذکرة الشعرا. به‌کوشش ادوارد براون. تهران: اساطیر.
شریفی، آزاده، و حسن راهنمای. 1386. بررسی نقوش مساجد دوره خوارزمشاهی. کتاب ماه هنر، ش. 109ـ110: 32ـ۴۱.
شکفته، عاطفه. 1391. بررسی ویژگی‌های شاخص بصری تزیینات گچ‌بری دورۀ ایلخانی. نشریه مطالعات معماری ایران 1 (2): 79ـ۹۸.
شیرازی، عبدالله‌ ببن فضل‌الله شیرازی. 1346. تحریر تاریخ وصاف. تصحیح عبدالحمید آیتی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عمارت خورشید، مهندسان مشاور. 1390. طرح مرمت آرکئولوژیک مسجدجامع فرومد. گزارش طرح پژوهشی. تهران: عمارت خورشید.
فریومدی، ابن یمین. 1344. دیوان اشعار. تصحیح حسینعلی باستانی راد. تهران: سنایی.
قدیانی، عباس. 1387. فرهنگ جامع تاریخ ایران: از ورود آریایی‌ها تا پایان عصر پهلوی. تهران: آرون.
کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد. 1390. تاریخ الجایتو. تصحیح مهین حمبلی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کیانی، محمد یوسف. 1374الف. هنر معماری در دورۀ اسلامی. تهران: سمت.
ــــــ . 1374ب. معماری و هنر ایران در دورۀ اسلامی. تهران: سمت.
گدار، آندره و دیگران. 1371. آثار ایران. ترجمۀ ابوالحسن سروقدمقدم. مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
گدار، آندره. 1347. مسجد فرومد سبزوار. ترجمۀ تقی بینش. نامه آستان قدس 4 (37): 93ـ۱۲۹.
ــــــ . 1377. هنر ایران. ترجمۀ بهروز حبیبی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی ایران.
مستوفی قزوینی، حمدالله. 1336. نزهة القلوب. به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: طهوری.
ملویل، چارلز. 1361. زلزله‌ها در تاریخ نیشابور. ترجمۀ ترکاندخت ثقة‌الاسلامی و باقر شیرازی. اثر 3 (7ـ9): 49ـ۷۳.
مؤلفان. 1369. تاریخ هنرهای ملی و هنرمندان ایرانی از مانی تا کمال‌الملک. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مولوی، عبدالحمید. 1370. تاریخ قومس. تهران: انتشارات کومش.
میرخواند، محمد‌ بن خاوندشاه ‌بن محمود. 1380. تاریخ روضة ‌الصفا فی سیرة ‌الانبیا والملوک والخلفا. تصحیح جمشید کیانفر. تهران: اساطیر.
ویلبر، دونالد. 1365. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Archnet.org