تأملی بر ساختار فضایی و الگوی کالبدی خانه‬ های دوره قاجار شهر نطنز

نویسندگان

1 دانشگاه کاشان

2 دانشگاه تهران

3 اداره کل میراث فرهنگی اصفهان

چکیده

آنچنان که نتایج مطالعات مرتبط با شهرهای ایرانی روشن ساخته است، اقلیم و فرهنگ را میتوان دو عامل اثرگذار کلیدی و در شکل‌یابی و توسعۀ استقرارگاه‌های بشری و فضاهای زیستی به شمار آورد. این تأثیر تا بدان حد است که بسیاری از پژوهشگران، بافت‌های کهن‌ شهری را به‌مثابۀ آیینه‌ای دانسته‌اند که فرهنگ ساکنانشان را منعکس می‌سازند. در شهر نطنز، خانه‌های سنّتی متعددی وجود دارد که متعلق به دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی هستند. این خانه‌ها که عناصر کارکردی متمایزی نسبت به دیگر بناهای مسکونی دارند، با ساختار پیچیده و متفاوت خود، به این شهر هویتی فرهنگی بخشیده‌اند؛ بدین سبب است که مطالعۀ ساختار فضایی و الگوی کالبدی این خانه‌ها موضوع پژوهشی مستقل شدند. پژوهشی که نتایج آن در نوشتار حاضر ارائه میشود، در پی آن است تا ضمن معرفی خانه‌های تاریخی شهر نطنز به این پرسش پاسخ گوید که عناصر و ویژگی‌های کالبدی فضایی خانه‌های تاریخی این شهر چیستند؟ هدف آن است که اصول و ارزش‌های فرهنگی حاکم بر معماری «خانه» در بافت کهن این شهر معلوم و چرایی و چگونگی ساختار این بناها مطالعه شود. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی و با روش توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی مستندنگاری صورت گرفته است. در دستیابی به این هدف، ده خانۀ شاخص تاریخی در محله‌های قصبه و افوشته متعلق به دورۀ قاجار به‌لحاظ عناصر کالبدی بررسی شدند. در نتیجۀ این پژوهش روشن شد که معماران و شهرسازان نطنز در عهد قاجار توانسته‌اند هماهنگی منطقی چشمگیری در ترکیب فضایی خانه‌های و نوع اقلیم منطقه به وجود آورند. به‌طور کلی، جهت‌گیری متفاوت بناها و تفاوت در ساختار کالبدی معماری خانه‌ها بر محور حیاط به‌عنوان نقش هماهنگ‌کننده و ارتباط‌دهندۀ میان سایر عناصر بنا به‌عنوان الگوی قابل تأمل در شهر نطنز است.

کلیدواژه‌ها


اعظم‌واقفی، حسین. ۱۳۹۶ـ۱۳۹۷. میراث فرهنگی نطنز، آثار و اسناد تاریخی. آداب و رسوم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اصفهانی، حسین بن محمد ابراهیم‌خان. ۱۲۹۴. مجموعۀ ناصری، نسخۀ خطی، مخزن نسخ خطی دانشگاه تهران.
بیات، عزیزالله. ۱۳۷۲. کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران. تهران: امیرکبیر.
پروندۀ ثبتی خانۀ تاریخی میرترابیان (نطنز). ۱۳۸۰. در مجموعه اسناد مرکز اسناد وزارت میراث فرهنگی و گردشگری.
پروندۀ ثبتی خانۀ تاریخی قائمیها (نطنز). ۱۳۸۴. در مجموعه اسناد مرکز اسناد وزارت میراث فرهنگی و گردشگری.
جیحانی، حمیدرضا، علی عمرانی‌پور، فاطمه رجبی، و بابک عالمی. ۱۳۹۸. گونهشناسی خانههای تاریخی دورۀ قاجاریۀ نراق. مسکن و محیط روستا ۳۸ (۱۶۷): ۱۳۰ـ۱۱۵.
رزم‌آرا، حسینعلی. ۱۳۶۸. فرهنگ جغرافیایی ایران. ج۳. تهران: سازمان جغرافیایی ارتش.
زمرشیدی، حسین. ۱۳۹۱. معماری ایران. اجرای ساختمان با مصالح سنتی. تهران: زمرد.
سلطان‌زاده، حسین. ۱۳۹۶. خانه در فرهنگ ایرانی «مفاهیم و بعضی از کاربردها». تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
سلطان‌زاده، حسین، و مازیار قاسمی‌نیا. ۱۳۹۰. گونه‌شناسی ساختار کالبدی‌کارکردی معماری مسکونی استان گلستان. معماری و شهرسازی آرمانشهر ۴ (۷): ۱ـ۱۵.
سلطان‌زاده، حسین. ۱۳۷۵. پنجره‌های قدیمی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ـــــــــ . ۱۳۸۴. فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ـــــــــ . ۱۳۹۲. فضاهای شهری در بافت‌های تاریخی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
سیرو، ماکسیم. ۱۳۷۰. راههای باستانی ناحیۀ اصفهان و بناهای وابسته به آن‌ها. ترجمۀ مهدی مشایخی. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی.
شاطریان، رضا. ۱۳۹۲. اقلیم و معماری. تهران: سیمای دانش.
قبادیان، وحید. ۱۳۹۳. بررسی اقلیمی ابنیۀ سنتی ایران. تهران: دانشگاه تهران.
قوچانی، عبدالله، و باقر شیرازی. ۱۳۶۷. بررسی کتیبههای تاریخی مجموعه نطنز و مسجدجامع نائین. اثر. ش. ۲۶ و ۲۷: ۱۳۲ـ۱۴۲.
کاتف، فدت آفاناس یویچ. ۱۳۵۶. سفرنامۀ کاتف. ترجمۀ محمدصادق همایونفر. تهران: کتابخانۀ ملی ایران.
کریمیان، حسن. ۱۳۸۵. هویت کالبدی و بصری شهرهای ساسانیان. مجموعه مقالات اولین کنگره بینالمللی تاریخ معماری و شهرسازی ایران. بم: سازمان میراث فرهنگی کشور.
لاکهارت، لارنس. ۱۳۸۳. سلسلۀ صفویه. ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی. تهران: علمی و فرهنگی.
ماهیان، حسین. ۱۳۷۴. جغرافیای تاریخی نطنز. پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد رشتۀ تاریخ. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز. استاد راهنما: عزیزالله بیات.
محمدحسینی، پریسا، علی جوان‌فروزنده، اسماعیل جهانی دولت‌آباد، و علی‌اکبر حیدری. ۱۳۹۸. تحلیل نقش روش زندگی طبقات اجتماعی در الگوی مسکن؛ نمونۀ موردی: خانههای اواخر دورۀ قاجار و اوایل پهلوی در اردبیل. باغ نظر ۱۶ (۷۶): ۳۱ـ۴۱.
معماریان، غلامحسین. ۱۳۹۶. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تقریر محمدکریم پیرنیا. تهران: مؤلف.
ـــــــ . ۱۳۸۷. آشنایی با معماری مسکونی ایران؛ گونه‌شناسی درون‌گرا. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
ـــــــ . ۱۳۸۴. سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سرو دانش.
معماریان، غلامحسین، و محسن دهقانی تفتی. ۱۳۹۷. در جست‌وجوی معنایی نو برای مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری؛ مطالعۀ موردی: خانه‌گونۀ تالاردار شهر تفت. مسکن و محیط روستا ۳۷ (۱۶۲): ۲۱ـ۳۸.
مؤمنی، حسن. بی‌تا. جشن باغباد. مه‌نامه ژاندارمری کل کشور ۱۹ (۲۱۹): ۳۱ـ۶۱.
هربرت، توماس. ۱۳۶۰. سفر به ایران. ترجمۀ سرویلیام فورستر، تهران: بنگاه نشر و ترجمه.
نراقی، حسن. ۱۳۸۳. آثار تاریخی شهرستانهای نطنز و کاشان. تهران: آثار و مفاخر فرهنگی.