بررسی ساختار معماری و دوره‌بندی تاریخی‌کالبدی مسجدجامع ارومیه

نویسندگان

1 استادیار، دانشکدۀ معماری شهرسازی و هنر، دانشگاه ارومیه

2 کارشناس‌ارشد معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه

چکیده

مسجدجامع شهر ارومیه یکی از میراث معماری ایران است که در جریان وقایع تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دچار دگرگونی‌های متعددی شده است. این مسجد در بخش مرکزی شهر ارومیه و در کنار مجموعه بازار تاریخی آن قرار گرفته است. با وجود اهمیت این مسجد، پژوهش‌های اندکی دربارۀ آن انجام‌ شده و در خصوص تحولات فضایی و کالبدی آن نیز، اقدام مؤثری صورت نگرفته است. هدف پژوهش حاضر، مطالعۀ جامع، بررسی اسناد و مدارک موجود برای دست یافتن به تحولات مختلف عناصر فضایی و کالبدی مسجد و ارائۀ تصویری صحیح‌تر از فرایند ساخت‌وساز و در نهایت، دوره‌بندی تاریخی آن است. روش تحقیق به‌کارگرفته‌شده تفسیری‌تاریخی است که گردآوری اطلاعات مبتنی بر برداشت‌های میدانی، مطالعات کتابخانه‌ای و تأمل در آرای پژوهشگران و تعمیم نظریات آن‌ها بوده است. نتایج کار حاکی از آن است که مجموعۀ مسجدجامع ارومیه بر روی بقایای معماری پیش از اسلام و همچنین آثاری از معماری صدر اسلام احداث‌ و ساخت‌وسازهای متعددی از اولین قرون اسلامی تا به امروز در این مجموعه انجام‌ شده است. از تحولات برجستۀ این مجموعه می‌توان به احداث گنبدخانه در دورۀ سلجوقی، محراب گچ‌بری در دورۀ ایلخانی و احداث صحن و حجره‌های پیرامون در دورۀ زندیه اشاره کرد. مداخلات انجام‌شده در چند دهۀ اخیر، سبب ایجاد تغییرات اساسی در مجموعه شده، به‌طوری که بخش‌های مهمی از فضاهای مسجد دچار تخریب و نوسازی شده است.

کلیدواژه‌ها


ابن حوقل. 1366. صورة الارض. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی. 1376. مناقب آل ابیطالب. نجف: مکتبة الحیدریه.
ادیب‌الشعرا، میرزا رشیدالدین. 1345. تاریخ افشار. تبریز: شفق.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. 1373. ممالک و مسالک. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
افشارسیستانی، ایرج. 1382. نگاهی به آذربایجان غربی، ج 1. تهران: ثامن‌الائمه(ع).
انزلی، حسن. 1384. ارومیه در گذر زمان. تهران: دستان.
بلادزی، احمد بن عیسی. 1364. فتوح البلدان. ترجمۀ آذرتاش آذرنوش. تهران: سروش.
برهان، محمدحسین بن خلف. 1380. برهان قاطع. تهران: نیما.
پوپ، آرتور. 1969. سیری در هنر ایران؛ از دوران پیش‌ از تاریخ تا امروز، ج 3. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. 1387. تهران: علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمدکریم. 1387. سبک‌شناسی معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
تمدن، محمد. 1350. اوضاع ایران در جنگ اول یا تاریخ رضائیه. تهران: اسلامیه.
حاجی‌محمدی، کیومرث. 1396. گزارش نهایی گمانه‌زنی به‌منظور خوانش لایه‌های کف گنبدخانۀ مسجدجامع ارومیه. پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری. گزارش منتشرنشده.
حاجی‌محمدی، کیومرث. 1397. گزارش نهایی کاوش فضای شرقی محوطۀ مسجدجامع ارومیه. پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری. گزارش منتشرنشده.
حجت، عیسی، سعید گلستانی، و مهدی سعدوندی. 1394. راهیابی گنبدخانه به مساجد ایران، روایتی از گسست و پیوست فضا. نشریه هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی 20 (3): 21ـ30.
حموی، یاقوت یا عبدالله. 1380. معجم البلدان، ج 1، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
حیدری، ابراهیم. 1359. گزارش مسجدجامع ارومیه. مرکز اسناد اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان غربی. گزارش منتشرنشده.
حیدری، ابراهیم. 1374. گزارش مقدماتی و توسعه و تحول معماری و شهرسازی ارومیه. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران جلد 4، 7ـ12 اسفند، ارگ بم‌ـ کرمان: 489ـ540.
خردمند، علیرضا. 1346. گذر آفتاب؛ سید حسین عرب‌باغی اورمی. تهران: سفیر اردهال.
دادور، ابوالقاسم، نصرت‌الملوک مصباح اردکانی. 1385. بررسی نقوش و شیوۀ تزیین توپی گچی ته‌آجری در بناهای دورۀ سلجوقی و ایلخانی. نشریۀ هنرهای زیبا 26: 85ـ92.
دهقان، علی. 1348. سرزمین زرتشت. تهران: انتشارات ابن‌سینا.
شاطریان، رضا. 1390. معماری مساجد ایران. تهران: نورپردازان.
شکفته، عاطفه. 1391. ویژگی‌های بصری شاخص تزیینات گچ‌بری در معماری عصر ایلخانی. فصلنامه مطالعات معماری ایران 1 (2): 79ـ98.
عباس‌زاده، مظفر، سرور طریقی، و آرام علیزادگان. 1397. نظام سازه‌ای گنبدخانه مسجدجامع ارومیه، فصلنامه علمی‌پژوهشی معماری و شهرسازی صفه 28 (84): 120ـ136.
عقابی، محمدمهدی. 1378. دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی. چ۲. تهران: انتشارات سوره.
قوچانی، عبدالله. 1395. بررسی کتیبه‌های برج سه گنبد و مسجدجامع ارومیه. فصلنامه علمی فنی هنری اثر 37 (75): 39ـ48.
کاویانپور، احمد. 1378. تاریخ ارومیه. تهران: آذر کهن.
لشکری، آرش، حمید خطیب شهیدی، جواد نیستانی، و علیرضا هژبری نوبری. 1388. نقش مهرهای تزیینی در معماری دورۀ ایلخانی. مطالعات باستان‌شناسی 1 (2): 85ـ102.
متدین، حشمت‌الله. 1378. مساجد چهارایوانه. مجله هنرهای زیبا (6): 84ـ90.
مرادی، امین، بهروز عمرانی، و سید رسول موسوی حاجی. 1398. نقدی بر ساختار کلی سبک رازی بر اساس تحلیل دو گونۀ مقبره و گنبدخانه در معماری دوران سلجوقی. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی 7 (2): 107ـ124.
مستوفی، حمدالله. 1362. نزهة القلوب. به‌کوشش گای لیسترنج. تهران: دنیای کتاب.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. 1361. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج 2. ترجمۀ علینقی وزیری. تهران: مؤلفان و مترجمان ایران.
وهاب‌زاده، عبدالرحمن. 1381. پژوهشی در مجموعه مسجدجامع بازار. اثر (3): 139ـ156.
ویلبر، دونالد نیوتون. 1965. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. 1346. تهران: علمی و فرهنگی.
ویلسون، کریستین. 1317. آثار باستان: مسجدجامع رضائیه. هنر و معماری 5 (11): 1083ـ1085.
 هلین برند، روبرت. 1994. معماری اسلامی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. 1380. تهران: انتشارات روزنه.
 Hillenbrand, Robert. 1976. Saljūq Dome Chambers in North-West Iran. Iran 14 (1): 93-102.
Wilson, J. Christy. 1937. The Masjid-i-Jami’ of Riza’iya. Bulletin of the American Institute for Iranian Art and Archaeology 5: 38-42.