بازخوانی پیشینۀ تاریخی میدان وقت و ساعت یزد با تأکید بر دورۀ صفوی و پیش از آن

نویسنده

استادیار، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد

چکیده

میدان وقت و ساعت، یکی از میدان‌های تاریخی شهر یزد است. نگاهی به پژوهش‌های مرتبط با این میدان نشان می‌دهد که تاکنون پژوهشی مبتنی بر اسناد معتبر تاریخی که بتواند پیشینۀ تاریخی این میدان و فرایند شکل‌گیری آن را به‌درستی تبیین کند، صورت نگرفته است؛ همین امر سبب وجود ابهامات زیاد و نبود آگاهی لازم دربارۀ پیشینۀ تاریخی این میدان شده است. ازاین‌رو و با تکیه بر شواهد تاریخی و میدانی جدیدی که در دو دهۀ اخیر به دست آمده است، این نوشتار می‌کوشد که تصویر روشنی از پیشینۀ تاریخی و فرایند شکل‌گیری این میدان ارائه دهد. در همین راستا سعی شده با روش توصیفی‌تحلیلی و با استناد به منابع گوناگون نظیر متون تاریخی، مطالعات باستان‌شناسی، تحقیقات میدانی، اسناد تاریخی شامل عکس‌های هوایی و تصاویر آرشیوی و بررسی منابع شفاهی (پرسش از معمران مطلع از میدان)، هدف مقاله محقق شود. فهم پیشینۀ تاریخی میدان وقت و ساعت در این مقاله، متکی بر شناخت لایه‌های تاریخی آن است که بخشی از آن‌ها به‌تازگی مورد شناسایی قرار گرفته؛ از آن جمله می‌توان به زنگ میدان از قرن هفتم هجری قمری، پایاب قنات وقف‌‌آباد و پایاب قنات زارچ از قرن هشتم هجری قمری، مسجد دورۀ تیموری در شمال میدان و مشاهدات باستان‌شناسی دو دهۀ اخیر در میدان اشاره کرد. بخشی دیگر از عناصر و لایه‌های تاریخی مورد اشاره در این مقاله، هرچند پیش‌تر در سایر منابع معرفی شده‌اند، نسبت آن‌ها در فهم پیشینۀ تاریخی میدان به‌درستی مورد کندوکاو قرار نگرفته است؛ از آن جمله می‌توان به بقعۀ سیدرکن‌الدین، آب‌انبار وقت و ساعت، نخل میدان و سنگ قبر تاریخی میدان اشاره کرد. عناصر تاریخی پیرامون میدان از قرن هفتم تا قرن دوازدهم هجری قمری، گواهی بر غنای لایه‌های تاریخی در این میدان هستند. بررسی‌های مقاله نشان می‌دهد که برخلاف بسیاری از منابع که پیشینه و تاریخ شکل‌گیری میدان وقت و ساعت را به قرن هشتم هجری قمری نسبت داده‌اند، این میدان مربوط به عصر صفوی است و قدیمی‌ترین عنصر شکل‌دهندۀ بدنه محصورکنندۀ آن، آب‌انبار وقت و ساعت مربوط به اواخر عصر صفوی در ضلع شمالی میدان است.

کلیدواژه‌ها


آیتی، عبدالحسین. 1317. تاریخ یزد. یزد: گلبهار یزد.
ابویی مهریزی، محمدرضا. 1391. تاریخ فرهنگی یزد در روزگار شاه‌عباس ثانی و شاه‌سلیمان صفوی. تهران: محمود افشار یزدی.
اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد. 1357، پروندۀ ثبت ملی آب‌انبار وقت و ساعت به شمارۀ 1611.
اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، 1378، پروندۀ ثبت ملی میدان و حسینیۀ وقت و ساعت به شمارۀ 2656.
افشار، ایرج. 1374. یادگارهای یزد. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. خانه کتاب یزد.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم. 1385. جامع المقدمات. تهران: نشر علم.
بلوکباشی، علی. 1380. نخل گردانی؛ نمایشی تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
پاپلی یزدی، محمدحسین، و مجید لباف‌خانیکی. 1388. قنات‌های تفت. مشهد: پاپلی.
تشکری بافقی، علی‌اکبر. 1392. یزد عصر صفوی؛ از تأسیس سلسله تا پایان حکومت شاه‌عباس اول. یزد: اندیشمندان یزد.
توسلی، محمود و دیگران. 1368. طراحی شهری در بافت قدیم شهر یزد، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی.
توسلی، محمود. 1391. ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران. تهران: نویسنده.
ــــــ . 1395. اصول و روش‌های طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران؛ طراحی دسترسی. تهران: دانشگاه تهران.
جعفری، جعفر بن محمد. ۱۳38. تاریخ یزد. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
چراغی، زهره. 1391. وقف قنات (مطالعۀ موردی: قنات‌های موقوفه سید رکن‌الدین در یزد). فصلنامه علمی‌پژوهشی تاریخ اسلام و ایران 22 (14): 51ـ68.
چراغی، زهره. 1399. تاریخ قنات در یزد، یزد: اندیشمندان.
حاجی شعبانی، محمد. 1377. ضرورت بازسازی وقت و ساعت یزد. فصلنامه فرهنگ یزد 1 (1): 106ـ112.
حبیبی قاینی بایگی، مریم. 1388. زمان‌سنجی و ساعت با نگاهی به موزۀ آستان قدس رضوی. نشریه الکترونیکی سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی 1 (4).
حسینی یزدی، سید رکن‌الدین محمد. 1341. جامع‌ الخیرات. به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. اداره‌کل حج و اوقاف و امور خیریه استان یزد.
خادم‌زاده، محمدحسن. 1388. محلات تاریخی شهر یزد. تهران: سبحان نور.
خجسته، علی، 1397، مصاحبۀ حضوری.
دانش یزدی، فاطمه. 1387. کتیبه‌های اسلامی شهر یزد. تهران: سبحان نور.
سمسار یزدی، علی‌اصغر، و زهره چراغی. 1383. بررسی جنبه‌های فنی و تاریخی قنات وقف‌آباد. مجموعه مقالات همایش بین‌المللی انسان و آب. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری. 51ـ63.
سمسار یزدی، علی‌اصغر، و آمنه کریمیان. 1396. بازنمایی قنات وقف‌آباد یزد در منظر شهری سده‌های هشتم و چهاردهم هجری شمسی. مجله علمی‌فنی و هنری اثر 38 (79): 29ـ46.
سمسار یزدی، علی‌اصغر. 1393. قنات زارچ. یزد: شاهنده.
شمس‌الدینی، پیام. 1390. تاریخ بیمارستان‌های یزد. از کتاب مجموعه مقالات به مناسبت بزرگداشت استاد علی‌اکبر ولایتی. فرهنگستان علوم پزشکی.
ـــــــ . 1397. اتوماتون؛ بازیچه‌ای شاهانه. مهر پارسه (ماهنامۀ ایران‌شناسی). ش 14 (پیاپی 22): 30ـ35.
شهابی‌نژاد، علی. 1398الف. گزارش طرح پژوهشی با عنوان انجام مطالعات و ارائۀ طرح سامان‌دهی و بهسازی میدان تاریخی وقت ‌و ساعت و مفصل‌های ارتباطی منتهی به آن در چارچوب سیاست‌های بازآفرینی بافت تاریخی شهر یزد‌. یزد: شهرداری یزد.
ـــــــ . 1398ب. بازنمایی سازه‌های آبی تاریخی در میدان وقت و ساعت یزد. نشریه علمی‌پژوهشی معماری اقلیم گرم و خشک 7 (9): 1ـ17.
صنوبر، اصغر. 1399. مصاحبۀ حضوری.
کاتب یزدی، احمد بن حسین. ۱۳86. تاریخ جدید یزد. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
کاظم‌نژند، ابراهیم. 1398. مصاحبۀ حضوری.
کاظمینی، میرزا محمد. 1387. نخل آینه‌گردان عشق. قم: ریحانة الرسول.
ـــــــ . 1382. دانشنامۀ مشاهیر یزد. یزد: بنیاد فرهنگی، پژوهشی ریحانة الرسول(س).
کریمیان سردشتی، نادر. 1379. شرح حال سازندۀ رصد وقت و ساعت یزد. فصلنامه فرهنگ یزد 2 (6 و 7): 47ـ49.
ـــــــ . 1383. تاریخ زمان‌سنجی و صنعت ساعت‌سازی. تهران: امیرکبیر.
مستوفی بافقی. محمد مفید بن محمود. ۱۳۸۵. جامع مفیدی. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر.
مطالعات باستان‌شناسی میدان در دهه هشتاد، گزارش منتشرنشدۀ آقای ابراهیم کاظم‌نژند. اداره‌کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان یزد.