ریشه‌‌یابی‌ الگوی معماری مسجد کبود تبریز

نویسندگان

1 دکتری معماری، دانشگاه علم و صنعت ایران

2 کارشناسی‌ارشد معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد

3 دانشگاه علم و صنعت ایران

چکیده

مسجد کبود تبریز یکی از آثار باارزش معماری ایران است که از گذشته تاکنون، مورد توجه مورخان، سیاحان و پژوهشگران معماری متعددی قرار گرفته است. در این راستا، مطالعات فراوانی دربارۀ تاریخ و ریشۀ الگوی معماری مسجد کبود و عناصر و جزئیات آن، با رویکردها و روش‌های مختلف انجام پذیرفته و برخی نتایج متضاد و پرابهام به دست آمده است؛ به‌نحوی که عده‌ای کلیت فرمی بنای کبود تبریز را وارداتی و متأثر از معماری مساجد گونۀ بورسا در عثمانی و عده‌ای دیگر آن را در تداوم تجربیات معماری ایرانی می‌دانند. با نگاهی اجمالی به این یافته‌ها، لزوم انجام پژوهش‌های بیشتر برای یافتن ریشۀ الگوی معماری مسجد کبود تبریز در کلیت و اجزایش، به چشم می‌آید. بدین منظور، نوشتار حاضر با روش تفسیری‌تاریخی، نخست به مطالعۀ تاریخِ بستر و کشف و تحلیل نیروهای متفاوت اثرگذارِ پیدا و پنهان بر فرم معماری مسجد کبود تبریز پرداخته و در ادامه در یک تحلیل معماری، جایگاه الگوی ساخت بنای کبود تبریز و میزان سنخیت آن در تناسب با زنجیرۀ تداومی معماری ایرانی و معماری مساجد عثمانی‌گونۀ بورسا را تعیین کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد هرچند در دوران جهانشاه و پیش از او، ارتباطات فرهنگی گسترده‌ای بین دولت عثمانی و قراقویونلوها وجود داشته، اما در موضوع معماری، تأثیر یک‌طرفۀ هنرمندان، معماران و کاشی‌کاران ایرانی بر معماری عثمانی مشهود است. بنای کبود تبریز که یک مسجدِ متصل به آرامگاه است، در حس فضا، کارکرد، کارشیو، سازه، نما و تزیینات، ریشه کاملاً ایرانی دارد و از جنبۀ الگوی ساخت، در تداوم گسترش بناهای گنبدخانه‌ای ایرانی شکل می‌گیرد.مسجد کبود تبریز یکی از آثار باارزش معماری ایران است که از گذشته تاکنون، مورد توجه مورخان، سیاحان و پژوهشگران معماری متعددی قرار گرفته است. در این راستا، مطالعات فراوانی دربارۀ تاریخ و ریشۀ الگوی معماری مسجد کبود و عناصر و جزئیات آن، با رویکردها و روش‌های مختلف انجام پذیرفته و برخی نتایج متضاد و پرابهام به دست آمده است؛ به‌نحوی که عده‌ای کلیت فرمی بنای کبود تبریز را وارداتی و متأثر از معماری مساجد گونۀ بورسا در عثمانی و عده‌ای دیگر آن را در تداوم تجربیات معماری ایرانی می‌دانند. با نگاهی اجمالی به این یافته‌ها، لزوم انجام پژوهش‌های بیشتر برای یافتن ریشۀ الگوی معماری مسجد کبود تبریز در کلیت و اجزایش، به چشم می‌آید. بدین منظور، نوشتار حاضر با روش تفسیری‌تاریخی، نخست به مطالعۀ تاریخِ بستر و کشف و تحلیل نیروهای متفاوت اثرگذارِ پیدا و پنهان بر فرم معماری مسجد کبود تبریز پرداخته و در ادامه در یک تحلیل معماری، جایگاه الگوی ساخت بنای کبود تبریز و میزان سنخیت آن در تناسب با زنجیرۀ تداومی معماری ایرانی و معماری مساجد عثمانی‌گونۀ بورسا را تعیین کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد هرچند در دوران جهانشاه و پیش از او، ارتباطات فرهنگی گسترده‌ای بین دولت عثمانی و قراقویونلوها وجود داشته، اما در موضوع معماری، تأثیر یک‌طرفۀ هنرمندان، معماران و کاشی‌کاران ایرانی بر معماری عثمانی مشهود است. بنای کبود تبریز که یک مسجدِ متصل به آرامگاه است، در حس فضا، کارکرد، کارشیو، سازه، نما و تزیینات، ریشه کاملاً ایرانی دارد و از جنبۀ الگوی ساخت، در تداوم گسترش بناهای گنبدخانه‌ای ایرانی شکل می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


آیتی، عبدالحسین. 1317. آتشکده یزدان (تاریخ یزد). یزد: گلبهار.
اسفزاری، معین‌الدین محمد. 1339. روض‍ات‌ ال‍ج‍ن‍ات‌ ف‍ی‌ اوص‍اف‌ م‍دی‍ن‍ه‌ ه‍رات‌. بت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ح‍واش‍ی‌ و ت‍ع‍ل‍ی‍قات‌ م‍ح‍مدک‍اظم‌ امام. تهران: دانشگاه تهران.
اوکین، برنارد. 1386. معماری تیموری در خراسان. ترجمۀ علی آخشینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
باسورث، کلیفورد ادموند. 1381. سلسله‌های اسلامی جدید، راهنمای گاهشماری و تبارشناسی. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
براون، ادوارد. 1335. تاریخ ادبی ایران. ترجمۀ علی پاشا صالح. تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا.
بلر، شیلا اس، و جاناتان بلوم ام. 1382. هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی دورۀ ایلخانان و تیموریان. ترجمۀ سید محمد موسوی گلپایگانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
پیرنیا، محمدکریم. 1383. سبک‌شناسی معماری ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: معمار.
تاورنیه، ژان باتیست. 1383. سفرنامه تاورنیه. ترج‍م‍هۀ ح‍م‍ی‍د ارب‍اب‌ ش‍ی‍ران‍ی. تهران: نیلوفر‌.
جعفریان، رسول. 1385. تاریخ تشیع در ایران. قم: انصاریان.
جمالی‌فر، مهدی. 1391. مقدمه‌ای بر شناخت جامعۀ علویان ترکیه از پیدایش تا ۲۰۰۹م. تهران: امیرکبیر.
حاجی قاسمی و دیگران. 1383. گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، ج6. تهران: مرکز اسناد و تحقیقات معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.
حسن‌زاده، اسماعیل. 1388. ح‍ک‍وم‍ت‌ ت‍رک‍م‍ان‍ان‌ ق‍راق‍وی‍ون‍ل‍و و آق‌‌ق‍وی‍ون‍ل‍و در ایران‌. تهران‌: س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍عه‌ و تدوی‍ن‌ ک‍تب‌ ع‍لوم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ه‍ا (سمت).
حسینی، سید هاشم. 1388. بررسی روند شکل‌گیری مجموعه‌های آرامگاهی در معماری ایران دوران اسلامی: بنا بر آراء ابوسعید ابوالخیر. هنرهای زیبا 28: ۱۵ـ‌۲۴.
خواندمیر، غیاث‌الدین. 1333. حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانۀ خیام.
دهقانی تفتی، محسن، و کریم مردمی. 1392. بازتاب سیر مواجهه با تصوف نعمت‌اللهی در معماری مجموعه خانقاهی‌ـ ‌زیارتگاهی شاه‌ ولی تفت. پژوهش‌های معماری اسلامی 1 (1): ۱۳۹‌ـ‌۱۵۸.
دیولافوآ، ژان لژیون، و افسر اکادمی. 1369. ایران: کلده و شوش. ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی. تهران: دانشگاه تهران.
ذکاء، یحیی. 1368. شهرهای ایران. تألیف محمدیوسف کیانی. چاپخانۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری انتشارات جهاد دانشگاهی.
روملو، حسن. 1349. احسن التواریخ. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
سلطان‌زاده، حسین. 1376. تبریز: خشتی استوار در معماری ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
سمرقندی، عبدالرزاق. 1372. مطلع سعدین و مجمع بحرین. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سومر، فاروق. 1390. تاریخ غزها (ترکمن‌ها): تاریخ، تشکیلات طایفه‌ای و حماسی. ترجمۀ وهاب ولی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیدی، مهدی. 1378. ت‍اری‍خ‌ ش‍ه‍ر م‍ش‍ه‍د (از آغ‍از ت‍ا م‍ش‍روطه‌). تهران: جامی.
شاهمرادی، سید مسعود، و اصغر منتظرالقائم. 1392. تشیع قراقویونلوها (‌780ـ۸۷۲ق). پژوهش‌های تاریخی 5 (1): ‌49ـ۷۲.
شیرازی، محمدمعصوم. 1339. طرائق الحقائق. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: کتابخانۀ بارانی.
شیمل، آن ماری. 1384. تصوف و حیات معنوی در ترکیه. ترجمۀ امیر جوان آراسته. هفت آسمان 25: ‌229ـ۲۴۰.
طهرانی، ابوبکر. 1356. دیار بکریه. به‌کوشش نجاتی اوغال و فاروق سومر. تهران: طهوری.
قریشی، سید حسن. 1385. برخورد دو تفکر در عصر صفوی. ماهنامه درس‌هایی از مکتب اسلام 8: 66‌ـ‌50.
کاتب، احمد. 1357. تاریخ جدید یزد. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
کبیرصابر، محمدباقر، حامد مظاهریان، و مهناز پیروی. 1393. ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز. مطالعات معماری ایران 6 (2): ۵‌ـ‌۲۳.
کربلایی تبریزی، حافظ حسین. 1344. روضات الجنان و جنات الجنان. تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرائی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کست، پاسکال. 1390. بناهای دورۀ اسلامی ایران. ترجمۀ آتوسا مهرتاش. تهران: متن.
ک‍وپ‍ری‍ل‍ی‌، محمدفؤاد. 1385. ص‍وف‍ی‍ان‌ ن‍خ‍س‍ت‍ی‍ن‌ در ادب‍ی‍ات‌ ت‍رک‌. ت‍رج‍م‍ه‌ و ت‍وض‍ی‍ح‌ ت‍وف‍ی‍ق‌ س‍ب‍ح‍ان‍ی. ت‍ه‍ران‌: ان‍ج‍م‍ن‌ آث‍ار و م‍ف‍اخ‍ر ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌.‌
کیانی، محسن. 1369. تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری.
کیانی، محمدیوسف. 1379. معماری ایران دوران اسلامی. تهران: سمت.
گروته، هوگو. 1369. سفرنامۀ گروته. ترجمۀ مجید جلیلوند. تهران: مرکز.
گودوین، گادفری. 1388. تاریخ معماری عثمانی. ترجمۀ اردشیر اشراقی. تهران: متن.
لباف خانیکی، رجبعلی، و فرامرز صابرمقدم. 1385. مساجد در خراسان (رضوی، شمالی، جنوبی): از آغاز تا دوران معاصر. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
مستوفی بافقی، محمدمفید. 1342. جامع مفیدی (تاریخ یزد). تصحیح ایرج افشار. تهران: اسدی.
مشکور، محمدجواد. 1352. تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. تهران: انجمن آثار ملی.
معماریان، غلامحسین. 1384. سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سروش دانش.
ـــــــ . 1393. مبنای طراحی معماری. تهران: نغمه نو اندیش.
ـــــــ . 1399. معماری ایرانی دستگاه‌شناسی. تهران: گلجام.
منشی، اسکندربیک. 1366. عالم‌آرای عباسی. تصحیح سیف‌الله وحیدنیا. تهران: وحید.
میبدی، حسین ‌بن معین‌الدین. 1376. منشآت میبدی. تصحیح و تحقیق نصرت‌الله فروهر. تهران: نقطه.
میرجعفری، حسین. 1384. تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ تیموریان و ترکمانان. تهران: سمت.
میرزائی، ندا، و سعید خاقانی. 1394. بررسی تاریخی مسجد شاه مشهد. خراسان بزرگ 20: ۴۳‌ـ‌۵۶.
نادر میرزا. 1373. تاریخ و جغرافی دار السلطنه تبریز. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تبریز: ستوده.
نجفلو، توفیق. 1390. قاراقویونلوها و آغ‌قویونلوها. تبریز: اختر‏‫.
نخجوانی، حسین. 1338. ترجمه و تلخیص سیاحتنامه اولیا چلبی. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز 50: ‌261ـ۳۰۱.
ـــــــ . 1327. مسجد کبود تبریز یا عمارت مظفریه. نشریه پژوهش‌های فلسفی 3: ۱۱ـ‌۲۰.
نهاوندی، عبدالباقی. 1310. مآثر رحیمی. تصحیح محمدهدایت حسین. کلکته: بپتس مش.
ویلبر، دونالد، و لیزا گلمبک. 1374. معماری تیموری در ایران و توران. ترجمۀ محمدیوسف کیانی و کرامت‌الله افسر. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
هنرفر، لطف‌الله. 1363. اصفهان در دورۀ جانشینان تیمور. در معماری ایران. گردآوری آ – جوادی. 510‌ـ‌498. تهران: خوشه.
هیلن برند، روبرت. 1391. معماری اسلامی: شکل کارکرد و معنی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: روزنه.
ینانچ، مکرمین خلیل، و وهاب ولی. 1375. جهانشاه قراقویونلو. فصلنامه فرهنگ 9 (3): ‌247ـ۲۹۱.
ییت، چارلز ادوارد. 1365. سفرنامه خراسان و سیستان. ت‍رج‍م‍ۀ‌ ق‍درت‌الله‌ روش‍ن‍ی‌ زع‍ف‍ران‍ل‍و و م‍ه‍رداد ره‍ب‍ری. تهران: یزدان.‌
Behrens‌ـ‌Abouseif, Doris. 2008. Cairo of the Mamluks: A History of Architecture and Its Culture. New York: Macmillan.
Esin, Emel. 1980. A history of pre‌ـ‌Islamic and early‌ـ‌Islamic Turkish culture (Vol. 1). Handbook of Turkish Culture.
Freely, John. 2011. A history of Ottoman architecture. Boston: WIT Press.
Kuran, Aptullah. 1968. The mosque in early Ottoman architecture. Chicago and London: The university of Chicago Press
Kropf, Karl s. 2001. Conceptions of change in the built environment. Urban Morphology 5(1): 29‌ـ‌27.
Kuban, Dogan. 2006. Osmanli Mimarisi. Istanbul.
Mantran, Robert. 1952. Les inscriptions arabes de Brousse. Bulletin d'études orientales 14: 87‌ـ‌114.
Moudon, Anna Vernez. 1997. Urban morphology as an emerging interdisciplinary field. Urban Morphology 1(1): 3‌ـ‌10.
https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=25797